Kürtçe Geçmiş Zaman

Dema Boriya Têdeyî – Sade (Di’li Geçmiş Zaman)

Dema boriya têdeyî, geçmişte yaşadığımız ve sona ermiş olayları anlatmak için kullanılır. İngilizcedeki karşılığı “simple past tense”tir.

Geçmiş zamanı öğrenmenin yolu, fiillerin geçişli mi yoksa geçişsiz mi olduğunu anlamaktan geçer. Nedir bu geçişli ve geçişsiz fiiller bir bakalım:

Geçişli fiiller (Lêkerên gerguhêz): Nesnesi olan ya da nesne alabilen fiillere “geçişli fiil” denir. Yani, Geçişli fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alırız.

Örnek vermek gerekirsedan (vermek) fiili geçişli bir fiildir; ne ve neyi sorularını yönelttiğimizde yanıt alabiliriz. [Min da. (Verdim.) ]

Geçişsiz fiiller (Lêkerên Negerguhêz): Nesnesi olmayan ya da nesne alamayan fiillere “geçişsiz fiil” denir. Yani, Geçişsiz fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alamayız.

Örneğin; hatin (gelmek). Biri size Ez hatim (Geldim) derse, “ne geldin, neyi geldin, kimi geldin?” gibi sorular sorabilir misiniz? Hayır. Öyleyse Hatin geçişsiz bir fiildir.

**Yukarıda çok basit şekilde özetledim. Geçişli ve geçişsiz fiilleri bu şekilde ayırt etmek çok kolaydır. Bu fiil geçişli, bu geçişsiz diye ezber yapmanıza lüzum yok, bu sorular ayırt etmeniz için kâfidir.

Şimdi bu geçişli/ geçişsiz fiiller niye önemli ona gelelim. Kürtçede geçişli fiillerle kurulan cümlelerin geçmiş zamanlarında özne büküm alır. Yani normalde şahıs zamirlerimiz neydi: Ez /Tu /Ew /Em/ Hûn/ Ew işte eğer fiilimiz geçişli yani nesne alan bir fiilse, öznemiz bükümlü zamir halini alır.

Şöyle ki;

Ez > Min

Tu > Te

Ew >  (eril) ,  (Dişil)

Em > Me

Hûn > We

Ew > Wan

İki örnekle duruma açıklık getirelim.

1) Geçişli fiil: Min duh (dün) li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Ben dün Ax filmini seyrettim.) İzlemek/Seyretmek yani temaşe kirin geçişli bir fiildir, ne, neyi sorularını sorarız, yani nesne alır. Buradaki nesne “fîlmê Ax”tır. Özneye bakarsak da bükümlü bir hal almış, ez=> min olmuştur. Şimdi bu cümleyi diğer bükümlü zamirlere göre yeniden yazalım:

Te duh  li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Sen dün Ax filmini izledin.)

Wî/Wê duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (O dün Ax filmini izledi.)

Me duh li fîlme “Ax” temaşe kir. (Biz dün Ax filmini izledik.)

We duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Siz dün Ax filmini izlediniz.)

Wan duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Onlar dün Ax filmini izlediler.)

*Gördüğünüz gibi geçişli fiillerde “fiil” asla şahıs eki almaz. Biz bükümlü zamirden, eylemi yapan kişiyi anlarız, özetle fiilin çekimi her şahıs için aynıdır (temaşe kir).

!!!Fakat, nesnemiz çoğulsa o zaman fiil –in yani çoğul ekini alır. Daha açığı, geçişli fiillerde, fiil nesneye göre çekilir, nesne tekilse ek almaz, çoğulsa –in ekini alır.

Örneğin, Min duh li filmên “Ax” û “Baran” temaşe kirin. Burada nesnemiz çoğuldur, birden fazladır, bu sebeple, fiilimiz –in ekini almıştır.

2) Geçişsiz fiiller: Ez duh çûm pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (Dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittim.) Gittim fiiline, ne gittin, neyi gittin, kimi gittin sorularını sorduğumuzda cevap alamayız, çünkü geçiçsiz fiil olduğundan nesne almaz. O yüzden de özne yani kişi zamirleri bükümlü haliyle değil, normal haliyle kullanılır. Fiil de her durumda şahıs eklerini alır ve ona göre çekilir.

Şimdi diğer şahıslara göre nasıl çekildiğine bakalım.

Tu duh çû pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (Sen dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittin.)

Ew duh çû pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (O dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gitti.)

Em duh çûn pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (Biz dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittik.)

Hûn duh çûn pêşangehê wenesaz Fewzî Bîlge. (Siz dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittiniz.)

Ew duh çûn pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (Onlar dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittiler.)

Şimdi fiil çekimlerine gelelim:

Kürtçede asıl fiillerden, mastar ekini attığımızda di’li geçmiş zamanda kullanılan fiilin kökü kalır.

Bunu kolaylaştırmak için bir formül önerebilirim:

*Kürtçe’de mastar ekleri “n ve in”dır.. Fiilin sonunda eğer “in” varsa direkt onu atarız ama eğer “in” yoksa “an, en, ûn” şeklinde bittiyse ki bu da “n” mastarlı bir fiil demektir, işte o zaman “n”yi atarız.. 

Örneğin; got-in=> “got”, alast-in => “alast”, avêt-in=> avêt, barand-in=> barand, bezand-in=> bezand..

Westa-n=> westa, stra-n=> stra , dada-n= > dada, çû-n=> çû, bû-n=> bû gibi..

Eğer fiil –în’le bitiyorsa î’den sonrası atılır. Yaygın kullanımsa şöyledir; -î’nin yanına “-ya” gelir, î’nin şapkası düşer ve sonuç olarak “-iya” olur.

Örneğin; barîn=> barî ya da bariya,  bezîn => bezî ya da beziya firîn=> firî ya da firiya gibi..

Fiillerin kökünü bulmayı anladıktan sonra işimiz çok kolay. Fiil geçişli mi geçişsiz mi ona bakacağız. Geçişli ise bükümlü zamir (Min/ Te/ Wî-Wê/ Me/ We / Wan) kullanacağız, nesnemiz tekilse fiilimiz ek’siz, çoğulsa –in eki alacak ve herşey tamam. Fiil geçişsiz ise de, şahıs zamiri (Ez /Tu /Ew/ Em / Hûn/ Ew) kullanacağız ve kök halindeki fiilimize şahıs eklerimizi (-im / î/ e / in / in/ in) ekleyeceğiz ve işlem tamam.

OLUMSUZLUK

Di’li geçmiş zamanda olumsuzluk anlamı veren ekimiz “ne”dir. Bu ek, fiilin başına eklenir ve böylece olumsuzluk anlamı verilmiş olur.

Örneğin; Min nexwar. (Ben yemedim.)

Min neda. (Ben vermedim.)

Ez neçûm. (Ben gitmedim.)

Örnek bir metin paylaşalım:

Çiya: Rojbaş Dilhat, tu duh li ku derê bûyî? (İyi günler Dilhat, dün neredeydin?)

Dilhat: Rojbaş hevalê Çiya, ez duh bi hevalan re çûm ser Kela Wanê. (İyi günler Çiya arkadaş, dün arkadaşlarla Wan Kalesi’ne gittim.)

Çiya: Te çima gazî min nekir? (Niye beni çağırmadın?)

Dilhat: Min telefonî malê kir, lê tu ne li malê bûyî. (Eve telefon ettim, ama sen evde değildin.)

Çiya: Xem nake, geşta we çawa derbas bû? (Her neyse, geziniz nasıl geçti?

Dilhat: Gelekî xweş . (Çok güzeldi.) Em sere sibê zû rabûn. (Sabahleyin erken kalktık.) Em bi erebeya Reşo çûn. (Reşo’nun arabasıyla gittik.)

ÇiyaReşo jî hat?(Reşo da geldi mi?)

Dilhat: Belê, ez, Reşo, Gulê, Demhat û Fatê em bi hev re çûn. (Evet, ben, Reşo, Gulê, Demhat ve Fatê birlikte gittik.) Em zû gihîştin wê dere. (Erkenden oraya vardık.) Me ji xwe re cihekî xweş dît û em li wir rûniştin. (Güzel bir yer gördük ve orada oturduk.) Me taştêya xwe xwar. (Kahvaltımızı ettik.) Dûre, em hilkişiyan ser kele. (Sonra, kaleye tırmandık.) Ji ser kele bajarê Wanê pir xweş xuya dike. ( Kalenin üzerinden Wan şehri çok güzel görünüyor.) Li wir hin zarok hebûn. (Orada birkaç çocuk vardı.) Wan ji me re qala dîroka Kela Wanê kir. (Bize, Wan Kalesi’nin tarihinden bahsettiler.) Me gelek wêne kişandin. (Çok fotoğraf çektik.) Paşê em daketin jer, me firavîn xwar. (Sonra aşağı indik, öğle yemeği yedik.)

Çiya: Noşîcan be, we çi xwar? (Afiyet olsun ne yediniz?)

Dilhat: Me bi xwe re masî birin û li ser manqelê biraştin.( Kendimize balık aldık ve mangalda pişirdik.)

ÇiyaWe paşê çi kir? (Sonra ne yaptınız?)

Dilhat: Paşê jî Demhat li tembûrê da û me li ber govend girt. (Sonra da Demhat saz çaldı ve biz halay çektik.)

***

Dîtin fiili

Dîtin, yani görmek fiili geçişli bir fiildir yani nesne alır. Eğer gördüğümüz; cins isim değil de şahıs ise, fiil o şahsa göre çekilir.

Nasıl mı?

Te ez dîtim. (Sen beni gördün.)

Min tu ditî. (Ben seni gördüm.)

Wan ew dît. (Onlar onu gördü.)

Wê em dîtin. (Siz bizi gördünüz.)

Me hûn dîtin. (Biz sizi gördük.)

Wî ew dîtin. (O, onları gördü.)

*Özetle, ortaya gelen yani görülen kişi, fiil çekimini etkiler. Görülen 1.tekil şahıssa, dît-im olur, görülen 2.tekil şahıssa fiile –î eklenir, 3.tekil şahıssa ek almaz dît olur, görülen kişi, 1. 2. veya 3.çoğulsa dît-in olur. Yani burada önemli nokta, fiilimizi özneye yani “gören kişi”ye göre değil, “görülen kişi”ye göre çekiyor oluşumuz.

Lêker Wate Dema Boriya Têdeyî Neyînî
Anîn Getirmek Anî Neanî
Gotin Söylemek Got Negot
Xwarin Yemek Xwar Nexwar
Hatin Gelmek Hat Nehat
Avêtin Atmak Avêt Neavêt
Bihîstin Duymak Bihîst Nebihîst
Bijartin Seçmek Bijart Nebijart
Biraştin Izgara Etmek Biraşt Nebiraşt
Birin Götürmek Bir Nebir
Bûn Olmak Nebû
Cûtin Çiğnemek Cût Necût
Çûn Gitmek Çû Neçû
Dayîn/Dan Vermek Da Neda
Dîtin Görmek Dît Nedît
Dotin Sağmak Dot Nedot
Firotin Satmak Firot Nefirot
Gestin Isırmak/Dişlemek Gest Negest
Gihîştin Ulaşmak/Olgunlaşmak Gihîşt Negihîşt
Girtin Yakalamak/Alıkoymak Girt Negirt
Guhartin Değiştirmek Guhart Neguhart
Guhastin Aktarmak/Nakletmek Guhast Neguhast
Guvaştin Sıkmak Guvaşt Neguvaşt
Hejmartin Saymak Hejmart Nehejmart
Hinartin Göndermek/Yollamak Hinart Nehinart
Ketin Düşmek Ket Neket
Kirin Yapmak Kir Nekir
Kolan Kazmak Kola Nekola
Kuştin Öldürmek Kuşt Nekuşt
Kutan Dövmek/Vurmak Kuta Nekuta
Lîstin Oynamak Lîst Nelîst
Malaştin Süpürmek/Silmek Malaşt Nemalaşt
Mayîn/Man Kalmak Ma Nema
Mirin Ölmek Mir Nemir
Nivistin Uyumak/Yatmak Nivist Nenivist
Pan Beklemek Pa Nepa
Parastin Savunmak Parast Neparast
Pişaftin Eritmek/Asimile Etm. Pişaft Nepişaft
Qefaltin Yakalamak/Zapt etm. Qefalt Neqefalt
Qeşartin Soymak(Kabuğunu) Qeşart Neqeşart
Sotin Yakmak Sot Nesot
Stran Şarkı söylemek Stra Nestra
Şikestin Kırılmak/Yenilmek Şikest Neşikest
Şûştin Yıkamak Şûşt Neşûşt
Westan Yorulmak Westa Newesta
Xistin Düşürmek/İndirmek Xist Nexist
Xwendin Okumak Xwend Nexwend
Xwestin İstemek Xwest Nexwest
Zan Doğmak/Doğurmak Za Neza
Barîn Yağmak Barî Nebarî
Bezîn Koşmak Bezî/Beziya Nebezî/Nebeziya
Civîn Toplanmak Civî/Civiya Necivî/Neciviya
Çinîn Biçmek/Koparmak Çinî Neçinî
Êşîn Ağrımak Êşî/Êşiya Neêşî/Neêşiya
Firîn Uçmak Firî/Firiya Nefirî/Nefiriya
Gerîn Gezmek/Dolaşmak Gerî/Geriya Negerî/Negeriya
Guhêrin Değişmek Guherî Neguherî
Herikîn Akmak Herikî Neherikî
Karîn Yapabilme/Edebilme Karî/Kariya Nekarî/Nekariya
Kelîn Kaynamak/Haşlanmak Kelî/Keliya Nekelî/Nekeliya
Kenîn Gülmek Kenî/Keniya Nekenî/Nekeniya
Kirîn Satın almak Kirî Nekirî
Meşîn Yürümek Meşî/Meşiya Nemeşî/Nemeşiya
Nasîn Tanımak Nasî Nenasî
Nêrîn Bakmak Nêrî Nenêrî
Nivîsîn Yazmak Nivîsî Nenivîsî
Peyivîn Konuşmak Peyivî Nepeyivî
Qedîn Bitmek Qedî/Qediya Neqedî/Neqediya
Qerisîn Sıkışmak/Donmak Qerisî Neqerisî
Qetîn Kopmak/Yırtılmak Qetî/Qetiya Neqetî/Neqetiya
Qewimîn Meydana Gelmek Qewimî Neqewimî
Revîn Kaçmak Revî/Reviya Nerevî/Nereviya
Şewitîn Yanmak Şewitî Neşewitî
Weşîn Yayımlanmak/Dökülmek Weşî/Weşiya Neweşî/Neweşiya
Xebitîn Çalışmak Xebitî Nexebitî
Xeyîdîn Küsmek Xeyidî Nexeyidî
Barandin Yağdırmak Barand Nebarand
Bezandin Koşturmak Bezand Nebezand
Ceribandin Denemek/Sınamak Ceriband Neceriband
Civandin Toplamak/Yığmak Civand Necivand
Çirandin Yırtmak Çirand Neçirand
Domandin Devam etm/Sürdürmek Domand Nedomand
Êşandin Acıtmak/Ağrıtmak Êşand Neêşand
Firandin Uçurmak Firand Nefirand
Gerandin Gezdirmek Gerand Negerand
Guherandin Değiştirmek Guherand Neguherand
Herikandin Akıtmak Herikand Neherikand
Kişandin Çekmek Kişand Nekişand
Kelandin Kaynatmak/Haşlamak Keland Nekeland
Kenandin Güldürmek Kenand Nekenand
Meşandin Yürütmek Meşand Nemeşand
Nasandin Tanıtmak Nasand Nenasand
Peyivandin Konuşturmak Peyivand Nepeyivand
Qedandin Bitirmek Qedand Neqedand
Qerisandin Sıkıştırmak/Dondurmak Qerisand Neqerisand
Qetandin Koparmak/Yırtmak Qetand Neqetand
Revandin Kaçırmak Revand Nerevand
Rijandin Dökmek Rijand Nerijand
Şandin Göndermek/Yollamak Şand Neşand
Şewitandin Yakmak Şewitand Neşewitand
Tewandin Eğmek/Bükmek Tewand Netewand
Weşandin Yayımlamak Weşand Neweşand
Xebitandin Çalıştırmak Xebitand Nexebitand
Xeyîdandin Küstürmek Xeyidand Nexeyidand
Zivîrandin Geri göndermek Zîvirand Nezivirand
Çêkirin İmal etm/Üretmek Çêkir Neçêkir
Dadan/Daran Kapamak/Kitlemek Dada Nedada
Dagirtin Doldurmak Dagirt Nedagirt
Daketin İnmek Daket Nedaket
Damezirandin Kurmak Damezirand Nedamezirand
Daxistin İndirmek/Düşürmek Daxist Nedaxist
Rahiştin Asılmak(bir işe) Rahişt Nerahişt
Raketin Yatmak Raket Neraket
Rakirin Kaldırmak/Sökmek Rakir Nerakir
Raxistin Sermek/Döşemek Raxist Neraxist
Rûniştin Oturmak Rûnişt Nerûnişt
Vebûn Açılmak Vebû Nevebû
Vegerîn Geri dönmek Vegerî/Vegeriya Nevegerî/Nevegeriya
Vegotin Anlatmak Vegot Nevegot
Vekirin Açmak Vekir Nevekir
Veqetandin Ayırmak Veqetand Neveqetand
Veşartin Saklamak Veşart Neveşart
Wergerandin Çeviri yapmak Wergerand Newergerand

Çavkanî: konusuyorumamaanlamiyorum.blogspot.com

Lê Binêre

Xelîl Xeyalî

Alfabeya Xelîl Xeyalî

Mamoste Qedrî Xelîl Xeyalî (1876-1926 ji Modka ye, ji qebîleya “Mûdan” e. Li cem Seîdê …

Bir Cevap Yazın

error: LÜTFEN OKUYUN KOPYALAMAYIN - JI KEREMA XWE BIXWÎNIN KOPÎ NEKIN !