Dema boriya têdeyî, geçmişte yaşadığımız ve sona ermiş olayları anlatmak için kullanılır. İngilizcedeki karşılığı “simple past tense”tir.
Geçmiş zamanı öğrenmenin yolu, fiillerin geçişli mi yoksa geçişsiz mi olduğunu anlamaktan geçer. Nedir bu geçişli ve geçişsiz fiiller bir bakalım:
Geçişli fiiller (Lêkerên gerguhêz): Nesnesi olan ya da nesne alabilen fiillere “geçişli fiil” denir. Yani, Geçişli fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alırız.
Örnek vermek gerekirse; dan (vermek) fiili geçişli bir fiildir; ne ve neyi sorularını yönelttiğimizde yanıt alabiliriz. [Min da. (Verdim.) ]
Geçişsiz fiiller (Lêkerên Negerguhêz): Nesnesi olmayan ya da nesne alamayan fiillere “geçişsiz fiil” denir. Yani, Geçişsiz fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alamayız.
Örneğin; hatin (gelmek). Biri size Ez hatim (Geldim) derse, “ne geldin, neyi geldin, kimi geldin?” gibi sorular sorabilir misiniz? Hayır. Öyleyse Hatin geçişsiz bir fiildir.
**Yukarıda çok basit şekilde özetledim. Geçişli ve geçişsiz fiilleri bu şekilde ayırt etmek çok kolaydır. Bu fiil geçişli, bu geçişsiz diye ezber yapmanıza lüzum yok, bu sorular ayırt etmeniz için kâfidir.
Şimdi bu geçişli/ geçişsiz fiiller niye önemli ona gelelim. Kürtçede geçişli fiillerle kurulan cümlelerin geçmiş zamanlarında özne büküm alır. Yani normalde şahıs zamirlerimiz neydi: Ez /Tu /Ew /Em/ Hûn/ Ew işte eğer fiilimiz geçişli yani nesne alan bir fiilse, öznemiz bükümlü zamir halini alır.
Şöyle ki;
Ez > Min
Tu > Te
Ew > Wî (eril) , Wê (Dişil)
Em > Me
Hûn > We
Ew > Wan
İki örnekle duruma açıklık getirelim.
1) Geçişli fiil: Min duh (dün) li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Ben dün Ax filmini seyrettim.) İzlemek/Seyretmek yani temaşe kirin geçişli bir fiildir, ne, neyi sorularını sorarız, yani nesne alır. Buradaki nesne “fîlmê Ax”tır. Özneye bakarsak da bükümlü bir hal almış, ez=> min olmuştur. Şimdi bu cümleyi diğer bükümlü zamirlere göre yeniden yazalım:
Te duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Sen dün Ax filmini izledin.)
Wî/Wê duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (O dün Ax filmini izledi.)
Me duh li fîlme “Ax” temaşe kir. (Biz dün Ax filmini izledik.)
We duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Siz dün Ax filmini izlediniz.)
Wan duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Onlar dün Ax filmini izlediler.)
*Gördüğünüz gibi geçişli fiillerde “fiil” asla şahıs eki almaz. Biz bükümlü zamirden, eylemi yapan kişiyi anlarız, özetle fiilin çekimi her şahıs için aynıdır (temaşe kir).
!!!Fakat, nesnemiz çoğulsa o zaman fiil –in yani çoğul ekini alır. Daha açığı, geçişli fiillerde, fiil nesneye göre çekilir, nesne tekilse ek almaz, çoğulsa –in ekini alır.
Örneğin, Min duh li filmên “Ax” û “Baran” temaşe kirin. Burada nesnemiz çoğuldur, birden fazladır, bu sebeple, fiilimiz –in ekini almıştır.
2) Geçişsiz fiiller: Ez duh çûm pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (Dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittim.) Gittim fiiline, ne gittin, neyi gittin, kimi gittin sorularını sorduğumuzda cevap alamayız, çünkü geçiçsiz fiil olduğundan nesne almaz. O yüzden de özne yani kişi zamirleri bükümlü haliyle değil, normal haliyle kullanılır. Fiil de her durumda şahıs eklerini alır ve ona göre çekilir.
Şimdi diğer şahıslara göre nasıl çekildiğine bakalım.
Tu duh çûyî pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (Sen dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittin.)
Ew duh çû pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (O dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gitti.)
Em duh çûn pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (Biz dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittik.)
Hûn duh çûn pêşangehê wenesaz Fewzî Bîlge. (Siz dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittiniz.)
Ew duh çûn pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (Onlar dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittiler.)
Şimdi fiil çekimlerine gelelim:
Kürtçede asıl fiillerden, mastar ekini attığımızda di’li geçmiş zamanda kullanılan fiilin kökü kalır.
Bunu kolaylaştırmak için bir formül önerebilirim:
*Kürtçe’de mastar ekleri “n ve in”dır.. Fiilin sonunda eğer “in” varsa direkt onu atarız ama eğer “in” yoksa “an, en, ûn” şeklinde bittiyse ki bu da “n” mastarlı bir fiil demektir, işte o zaman “n”yi atarız..
Örneğin; got-in=> “got”, alast-in => “alast”, avêt-in=> avêt, barand-in=> barand, bezand-in=> bezand..
Westa-n=> westa, stra-n=> stra , dada-n= > dada, çû-n=> çû, bû-n=> bû gibi..
Eğer fiil –în’le bitiyorsa î’den sonrası atılır. Yaygın kullanımsa şöyledir; -î’nin yanına “-ya” gelir, î’nin şapkası düşer ve sonuç olarak “-iya” olur.
Örneğin; barîn=> barî ya da bariya, bezîn => bezî ya da beziya firîn=> firî ya da firiya gibi..
Fiillerin kökünü bulmayı anladıktan sonra işimiz çok kolay. Fiil geçişli mi geçişsiz mi ona bakacağız. Geçişli ise bükümlü zamir (Min/ Te/ Wî-Wê/ Me/ We / Wan) kullanacağız, nesnemiz tekilse fiilimiz ek’siz, çoğulsa –in eki alacak ve herşey tamam. Fiil geçişsiz ise de, şahıs zamiri (Ez /Tu /Ew/ Em / Hûn/ Ew) kullanacağız ve kök halindeki fiilimize şahıs eklerimizi (-im / î/ e / in / in/ in) ekleyeceğiz ve işlem tamam.
OLUMSUZLUK
Di’li geçmiş zamanda olumsuzluk anlamı veren ekimiz “ne”dir. Bu ek, fiilin başına eklenir ve böylece olumsuzluk anlamı verilmiş olur.
Örneğin; Min nexwar. (Ben yemedim.)
Min neda. (Ben vermedim.)
Ez neçûm. (Ben gitmedim.)
Örnek bir metin paylaşalım:
Çiya: Rojbaş Dilhat, tu duh li ku derê bûyî? (İyi günler Dilhat, dün neredeydin?)
Dilhat: Rojbaş hevalê Çiya, ez duh bi hevalan re çûm ser Kela Wanê. (İyi günler Çiya arkadaş, dün arkadaşlarla Wan Kalesi’ne gittim.)
Çiya: Te çima gazî min nekir? (Niye beni çağırmadın?)
Dilhat: Min telefonî malê kir, lê tu ne li malê bûyî. (Eve telefon ettim, ama sen evde değildin.)
Çiya: Xem nake, geşta we çawa derbas bû? (Her neyse, geziniz nasıl geçti?
Dilhat: Gelekî xweş bû. (Çok güzeldi.) Em sere sibê zû rabûn. (Sabahleyin erken kalktık.) Em bi erebeya Reşo çûn. (Reşo’nun arabasıyla gittik.)
Çiya: Reşo jî hat?(Reşo da geldi mi?)
Dilhat: Belê, ez, Reşo, Gulê, Demhat û Fatê em bi hev re çûn. (Evet, ben, Reşo, Gulê, Demhat ve Fatê birlikte gittik.) Em zû gihîştin wê dere. (Erkenden oraya vardık.) Me ji xwe re cihekî xweş dît û em li wir rûniştin. (Güzel bir yer gördük ve orada oturduk.) Me taştêya xwe xwar. (Kahvaltımızı ettik.) Dûre, em hilkişiyan ser kele. (Sonra, kaleye tırmandık.) Ji ser kele bajarê Wanê pir xweş xuya dike. ( Kalenin üzerinden Wan şehri çok güzel görünüyor.) Li wir hin zarok hebûn. (Orada birkaç çocuk vardı.) Wan ji me re qala dîroka Kela Wanê kir. (Bize, Wan Kalesi’nin tarihinden bahsettiler.) Me gelek wêne kişandin. (Çok fotoğraf çektik.) Paşê em daketin jer, me firavîn xwar. (Sonra aşağı indik, öğle yemeği yedik.)
Çiya: Noşîcan be, we çi xwar? (Afiyet olsun ne yediniz?)
Dilhat: Me bi xwe re masî birin û li ser manqelê biraştin.( Kendimize balık aldık ve mangalda pişirdik.)
Çiya: We paşê çi kir? (Sonra ne yaptınız?)
Dilhat: Paşê jî Demhat li tembûrê da û me li ber govend girt. (Sonra da Demhat saz çaldı ve biz halay çektik.)
***
Dîtin fiili
Dîtin, yani görmek fiili geçişli bir fiildir yani nesne alır. Eğer gördüğümüz; cins isim değil de şahıs ise, fiil o şahsa göre çekilir.
Nasıl mı?
Te ez dîtim. (Sen beni gördün.)
Min tu ditî. (Ben seni gördüm.)
Wan ew dît. (Onlar onu gördü.)
Wê em dîtin. (Siz bizi gördünüz.)
Me hûn dîtin. (Biz sizi gördük.)
Wî ew dîtin. (O, onları gördü.)
*Özetle, ortaya gelen yani görülen kişi, fiil çekimini etkiler. Görülen 1.tekil şahıssa, dît-im olur, görülen 2.tekil şahıssa fiile –î eklenir, 3.tekil şahıssa ek almaz dît olur, görülen kişi, 1. 2. veya 3.çoğulsa dît-in olur. Yani burada önemli nokta, fiilimizi özneye yani “gören kişi”ye göre değil, “görülen kişi”ye göre çekiyor oluşumuz.
Lêker | Wate | Dema Boriya Têdeyî | Neyînî |
Anîn | Getirmek | Anî | Neanî |
Gotin | Söylemek | Got | Negot |
Xwarin | Yemek | Xwar | Nexwar |
Hatin | Gelmek | Hat | Nehat |
Avêtin | Atmak | Avêt | Neavêt |
Bihîstin | Duymak | Bihîst | Nebihîst |
Bijartin | Seçmek | Bijart | Nebijart |
Biraştin | Izgara Etmek | Biraşt | Nebiraşt |
Birin | Götürmek | Bir | Nebir |
Bûn | Olmak | Bû | Nebû |
Cûtin | Çiğnemek | Cût | Necût |
Çûn | Gitmek | Çû | Neçû |
Dayîn/Dan | Vermek | Da | Neda |
Dîtin | Görmek | Dît | Nedît |
Dotin | Sağmak | Dot | Nedot |
Firotin | Satmak | Firot | Nefirot |
Gestin | Isırmak/Dişlemek | Gest | Negest |
Gihîştin | Ulaşmak/Olgunlaşmak | Gihîşt | Negihîşt |
Girtin | Yakalamak/Alıkoymak | Girt | Negirt |
Guhartin | Değiştirmek | Guhart | Neguhart |
Guhastin | Aktarmak/Nakletmek | Guhast | Neguhast |
Guvaştin | Sıkmak | Guvaşt | Neguvaşt |
Hejmartin | Saymak | Hejmart | Nehejmart |
Hinartin | Göndermek/Yollamak | Hinart | Nehinart |
Ketin | Düşmek | Ket | Neket |
Kirin | Yapmak | Kir | Nekir |
Kolan | Kazmak | Kola | Nekola |
Kuştin | Öldürmek | Kuşt | Nekuşt |
Kutan | Dövmek/Vurmak | Kuta | Nekuta |
Lîstin | Oynamak | Lîst | Nelîst |
Malaştin | Süpürmek/Silmek | Malaşt | Nemalaşt |
Mayîn/Man | Kalmak | Ma | Nema |
Mirin | Ölmek | Mir | Nemir |
Nivistin | Uyumak/Yatmak | Nivist | Nenivist |
Pan | Beklemek | Pa | Nepa |
Parastin | Savunmak | Parast | Neparast |
Pişaftin | Eritmek/Asimile Etm. | Pişaft | Nepişaft |
Qefaltin | Yakalamak/Zapt etm. | Qefalt | Neqefalt |
Qeşartin | Soymak(Kabuğunu) | Qeşart | Neqeşart |
Sotin | Yakmak | Sot | Nesot |
Stran | Şarkı söylemek | Stra | Nestra |
Şikestin | Kırılmak/Yenilmek | Şikest | Neşikest |
Şûştin | Yıkamak | Şûşt | Neşûşt |
Westan | Yorulmak | Westa | Newesta |
Xistin | Düşürmek/İndirmek | Xist | Nexist |
Xwendin | Okumak | Xwend | Nexwend |
Xwestin | İstemek | Xwest | Nexwest |
Zan | Doğmak/Doğurmak | Za | Neza |
Barîn | Yağmak | Barî | Nebarî |
Bezîn | Koşmak | Bezî/Beziya | Nebezî/Nebeziya |
Civîn | Toplanmak | Civî/Civiya | Necivî/Neciviya |
Çinîn | Biçmek/Koparmak | Çinî | Neçinî |
Êşîn | Ağrımak | Êşî/Êşiya | Neêşî/Neêşiya |
Firîn | Uçmak | Firî/Firiya | Nefirî/Nefiriya |
Gerîn | Gezmek/Dolaşmak | Gerî/Geriya | Negerî/Negeriya |
Guhêrin | Değişmek | Guherî | Neguherî |
Herikîn | Akmak | Herikî | Neherikî |
Karîn | Yapabilme/Edebilme | Karî/Kariya | Nekarî/Nekariya |
Kelîn | Kaynamak/Haşlanmak | Kelî/Keliya | Nekelî/Nekeliya |
Kenîn | Gülmek | Kenî/Keniya | Nekenî/Nekeniya |
Kirîn | Satın almak | Kirî | Nekirî |
Meşîn | Yürümek | Meşî/Meşiya | Nemeşî/Nemeşiya |
Nasîn | Tanımak | Nasî | Nenasî |
Nêrîn | Bakmak | Nêrî | Nenêrî |
Nivîsîn | Yazmak | Nivîsî | Nenivîsî |
Peyivîn | Konuşmak | Peyivî | Nepeyivî |
Qedîn | Bitmek | Qedî/Qediya | Neqedî/Neqediya |
Qerisîn | Sıkışmak/Donmak | Qerisî | Neqerisî |
Qetîn | Kopmak/Yırtılmak | Qetî/Qetiya | Neqetî/Neqetiya |
Qewimîn | Meydana Gelmek | Qewimî | Neqewimî |
Revîn | Kaçmak | Revî/Reviya | Nerevî/Nereviya |
Şewitîn | Yanmak | Şewitî | Neşewitî |
Weşîn | Yayımlanmak/Dökülmek | Weşî/Weşiya | Neweşî/Neweşiya |
Xebitîn | Çalışmak | Xebitî | Nexebitî |
Xeyîdîn | Küsmek | Xeyidî | Nexeyidî |
Barandin | Yağdırmak | Barand | Nebarand |
Bezandin | Koşturmak | Bezand | Nebezand |
Ceribandin | Denemek/Sınamak | Ceriband | Neceriband |
Civandin | Toplamak/Yığmak | Civand | Necivand |
Çirandin | Yırtmak | Çirand | Neçirand |
Domandin | Devam etm/Sürdürmek | Domand | Nedomand |
Êşandin | Acıtmak/Ağrıtmak | Êşand | Neêşand |
Firandin | Uçurmak | Firand | Nefirand |
Gerandin | Gezdirmek | Gerand | Negerand |
Guherandin | Değiştirmek | Guherand | Neguherand |
Herikandin | Akıtmak | Herikand | Neherikand |
Kişandin | Çekmek | Kişand | Nekişand |
Kelandin | Kaynatmak/Haşlamak | Keland | Nekeland |
Kenandin | Güldürmek | Kenand | Nekenand |
Meşandin | Yürütmek | Meşand | Nemeşand |
Nasandin | Tanıtmak | Nasand | Nenasand |
Peyivandin | Konuşturmak | Peyivand | Nepeyivand |
Qedandin | Bitirmek | Qedand | Neqedand |
Qerisandin | Sıkıştırmak/Dondurmak | Qerisand | Neqerisand |
Qetandin | Koparmak/Yırtmak | Qetand | Neqetand |
Revandin | Kaçırmak | Revand | Nerevand |
Rijandin | Dökmek | Rijand | Nerijand |
Şandin | Göndermek/Yollamak | Şand | Neşand |
Şewitandin | Yakmak | Şewitand | Neşewitand |
Tewandin | Eğmek/Bükmek | Tewand | Netewand |
Weşandin | Yayımlamak | Weşand | Neweşand |
Xebitandin | Çalıştırmak | Xebitand | Nexebitand |
Xeyîdandin | Küstürmek | Xeyidand | Nexeyidand |
Zivîrandin | Geri göndermek | Zîvirand | Nezivirand |
Çêkirin | İmal etm/Üretmek | Çêkir | Neçêkir |
Dadan/Daran | Kapamak/Kitlemek | Dada | Nedada |
Dagirtin | Doldurmak | Dagirt | Nedagirt |
Daketin | İnmek | Daket | Nedaket |
Damezirandin | Kurmak | Damezirand | Nedamezirand |
Daxistin | İndirmek/Düşürmek | Daxist | Nedaxist |
Rahiştin | Asılmak(bir işe) | Rahişt | Nerahişt |
Raketin | Yatmak | Raket | Neraket |
Rakirin | Kaldırmak/Sökmek | Rakir | Nerakir |
Raxistin | Sermek/Döşemek | Raxist | Neraxist |
Rûniştin | Oturmak | Rûnişt | Nerûnişt |
Vebûn | Açılmak | Vebû | Nevebû |
Vegerîn | Geri dönmek | Vegerî/Vegeriya | Nevegerî/Nevegeriya |
Vegotin | Anlatmak | Vegot | Nevegot |
Vekirin | Açmak | Vekir | Nevekir |
Veqetandin | Ayırmak | Veqetand | Neveqetand |
Veşartin | Saklamak | Veşart | Neveşart |
Wergerandin | Çeviri yapmak | Wergerand | Newergerand |
Çavkanî: konusuyorumamaanlamiyorum.blogspot.com