Felsefeya medan Li Kurdistanê, pêşketinê bi hizir devêt ku baş werina fahm kirin. Ku newina fahmkirin wê deme me ji zêde di pêşketina xwe birê ve neçê. Ji ber vê yekê, divêt ku em li ser demên berê pir bi hizirin û kifş bikin û bênin ser ziman.
Dema Medan û hizir û pêşketin
Bêje felsefe medan, bêjeyeke ku di wê demê de hizrên ku hatina afirandin têne ser ziman. Medan di dema xwe de Hizreke mazin afirand. Pêşketineke mazin çêkir. herême Anatolya ji, ji felsefe wan sud girt.
Thales, Heredot û Arîstoteles çûna Mediyan û ew û pêşketina wan dîtina û fahmkirina. Weke wan, pir zanistên demê yên din ji çûna wir û li wir mana û li wir xwe bi pêş xistina. Bi vê yekê re mirov karê bêje ku felsefe medan di dema xwe de weyneke pir mazin leyistiya.
Medan, bingihê felsefe xwe mazin afirandibû. Yên ku ew felsefe bi nêzîkatiyaka sazî bi rê ve dibirin. “Magî” hebûn. “komên pîran” hebûn. Keşeyên ku li parastgahan diman hebûn. Hê weke van koman, gelek komên din ji hebûn.
Wan koman, bi sazî hizre hizre bi pêş dixist û bi pêş ve di bir. Miorvên mazin ji yên ku derketibûn hebûn. Deyakos heyek bû.Lê mirovekî ku zanist ji bû. Zerdeşt, filozofekî ku pir mazin bû. Yên weke wan hê hebûn. Hizre wan, civak bi pêş dixist û bi rê ve di bir. Li dore parastgahan, li herêman kombûn dibû. Wan koman hizir û zikir dikir.
Medan, di dema xwe de pir rêz û girîngî dide pîran. Pîr, di nav xalkê de weke filozofan bûn.Her pîrek weke filozofekî bû. Wê hizre wan û rêze li wan, civak li gor nirx û hebûne xwe bi rê ve di bir.Di felsefe medan de, bi vê yekê re pîr pir xwediyê cihekî ku pir mazin bûn. Civat, cihê kombûn û nîqaşkirinê bûn. Civat, hertimî li dar diketin.
Di pêşketin û belavbûna felsefe wan de “Civat” ji pir girîng bû. Civat, bêjeyeke ku di nav kurdan de pir girîng û mazin û dîrokî ya. Pir bi rêze.Di felsefe medan de pêşketin pir mazin bû. Wan, di dema xwe de Pirtûkxaneyên pir mazin avakiribûn.Bi vê yekê re, di dema xwe de bingihê felsefe xwe û pêşketina wê çêdikin.
Nêzîkatiyên medan li ser hizir bûn. magiyên wan bi xwe re Astronomî û matematîk pir bi pêş xistibû bûn. Biqasî ku mirov ji wê demê, fahmdike, û ji hizre wan fahm dike, hizre metafîzîkê di wê demê de bi wan re pêşketibû. Têgihiştina wa li ser vê yekê hebû.Bi vê yekê re divêt ku mirov bêje ku li ser tênduristiyê ji, xwedi hizir û pêşketin bûn. Li ser başkirina sawal û heywanatan bi wan re pir li pêş bû. Di jiyanaka asayî de wan bi xwe re ev yek bi pêş xistibûbûn.
Wekî dî ji di hizre wan de hebûne lipît Îştar û Eşnuna hê bi wate bû. Zagonên wê di jiyanê de bi hebûne xwe re hebûn. Li herême Gerzûbaqartanê, li Kalden Ur ê û hwd, li gelek deverên weha hizre wan li jiyanê bû. Li gelek deverên din ji li jiyanê bû. Weke Lipît Îştar û Eşnuna, hê gelekên din ji hebûn.
Ew ji, hizre wan, weke filozofên demê weyn di leyistin.Li ser xalkê û pêşketinê pir bi hebûn bûn.Hizre Medan, hîmê wê yê pêşketi, di deme naîriyan de pir mazin derdikeve hole. Naîriyan, ku em bêjin hîmê wê felsefe wan avêt li gor demê, wê ne xalat bê. Naîriyan, di hizre dema xwe û demên pişt xwe pir bi diyar kifş kirin.
Pişt dema Sumeriyan, naîriyan demek da dest pê kirin. Bi pêşxistin û bi formûl kirin.Lê medan li gor wê deme xwe, nûjeniya wê pêşketinê, jînkirin. Bi vê yekê re ew pir pêşketi bûn. Ji medan ji, dema wan bi hêzên xwe re pir sud û hizir girt.
Berî deme Medan pêşketin di hizir de
Deme ku mirov pêşketina Medan bêne ser ziman, divêt ku mirov zanibe ku divêt ku mirov pêşketineke mazin têne ser ziman. Hizre Medan pir mazin bû. Wan di xwe de pêşketineke mazin çêkir û da çêkirin. Dema ku mirov li wê pêşketina wan dimeyîzenê, mirov dibîne ku têde rûniştineke pir mazin heya. Bi vê yekê. divêt ku mirov bêje ku demên wê yê pêşketinê yên berê hene û divêt ku werine fahm kirin. Divêt ku mirov li ser rawastihe. divêt ku mirov fahmbike û çend pêşketineke mazin bi wan heya.
Di demên berî deme Medan de pêşketinên li kurdistanê pir mazinin. Şaristanî di deme Medan de dest pê dikê Bi pêşketina şaristaniyê re êdî hizre wê û saziyên wê ji bi taybet têne afirandin û dibine bingihê pêşketinên ku di bin. Hizir, deme ku mirov bêne ser ziman, hingî mirov divêt ku mazin bêje ser ziman.
Hizir bingihê pêşketina şaristaniyê ya. Şaristanî li kurdistanê berî demên medan pêşdikevin.Berî demên Medan diafirin. Di deme Sumeriyan de şaristaniya mazin di afirê. Her çend ku iro di gelek qadanda em li ser pêşketinên deme sûmeriyan rawastihin û bênin ser ziman ji, mirov kêmesiyekî di binîne. Ew kêmesi ji her weha kêm zanebûna di derbarê wan de. Lê em zanin ku ew xwediyê pêşketineke pir mazin bûn.
Hizreke wan ya mazin hebû. Bi wê hizre xwe wan pêşketinên xwe afirandin. Di deme sûmeriyan de ax û av pir pîroz bû. Li wir wê dihata kirin. Li gor baweriya wan her mirov ji axê hatiya afirandin. Av ji bi vê yekê re ya. Ev ne tenê baweriyak bû. JI xaynî wê ji divêt ku mirov bêne ser ziman ku hizreke ku divêt ku weke felsefeyekê were ser zimana ji.
Dii deme şaristaniya wan de wan her afirandinên xwe yên malî û avadanî bi axê çêdikin. Ax pir bi kar dianin. Ji ber vê yekê, avadaniyên wan zêde ne gahana deme me. Gelek ji wan di demê de û gelek ji wan ji di amcama êrîşên ku li wan dibûn de hatina xuruxandin. Bi vê yekê, mirov karê bêje ku zêde ji demê wan na buhurun.
Lê ew di avakirin û û afirandinê de pir xurtun. Awa didina ava. Malên xwe, weke ku iro hê li kurditsnê li rihayê heya ji hariyê çêdikirin. Cihê ku nanê xwe têde çêkin weke teniran ji çêdikirin. Tenur iro ji di nav kurdan de hê têne bi kar anîn. Tivifik çêdikirin ji ber ku li ser xwarina xwe çêkirin. Kuar çêdikirin ji bo tiştên yên weke zad û tiştên wio bixinê de. Ev yek ji dide nîşandin ku ew çênd pêşketi ne.
Piştî demên wan ji di demên mîtanî û Gutî û Hurî û Naîriyan de ev kevneşopiyên wan yên şaristanî berdewam dikin. Haya deme Medan ew kevneşoipiyên wan berdewam dikin.
Hizir û pêşketin û Şaristanî
Hizir ku zêde pêşnekeve wê her weha ew pêketin ne bin. pêşketinên hizir di demên şaristaniyê de diafirênin. Di wê demê de ji diafirandin. Deme ku mirov li dîrokê dimeyîzenê, mirov vê yekê di binê. Ji deme Sumeriyan nidest nivîsandinê hatiya kirin. Bi vê yekê re Lêvalbarên ku dihatina nivîsandin, bi xwe re di bûne bingihê hizrên nû yên diaifirîn.
Nivîsandin, di nav kurdan de li ser kêvalbaran berê hebû. Ne di deme Medan de di deme berê de ku mirov bêje ji demên Gutiyan ve li ser ayaran nivîsandin dest pê kiriya. Bi vê yekê pêşketin derketiya hole di nav wan de. Kurdan, bi hzirên xwe yên pêşketin re bûna bingihê pêşketinê olî yên ku pişt wan re bûn ji.
Mûsa pêxêmber bi xwe ji deme ku ji Frawun bazdide, tê û xwe li Kurdistan digirê û lê demeke dirêj digirê. Di vê demê de di nav kurdan agir pîroz bû. Ew ji piştre baweriya xwe bi wê têne û piştre hizre xwe ya olş diafirêne û diçê misre û qawmê xwe têne. Piştre ku ji misre derdikevin ji têne kurditanê û li Kurdistanê demên dirêj dimênin. Kurd wan diparêzin. Gelek ji wan li Kurdistanê ji dimênin. Bi kurdan re weke wan jîn dibin.
Li Kurdistanê li ber dicle xosisî ku mirov şîrove bike û bêne ser ziman, di vir de wê pir girng be. Divêt ku ev yek bê kirin. Ji ber ku di wê demê li ber diclê pêşketineke mazin hebû. Weke berdiclê berfiratê ji pêşketineke mazin hebû. Jiyanaka pêşketi hebû. Jiyanaka bi zane hebû. Hizre olî ji pêşketi bû.
Di kevneşopiya kurdan jin di wan deman pir li pêş bû. Ew li pêşbûn, haya deme Medan ji berdewam dike. Mitra bi xwe di deme Medan deme ku hizre wî ya olî tê ser ziman, wekheviyekê têne ser ziman. Lê piştre ku Med têk diçin û rêveberiya wan têk diçê, êdî rêveberiya ku tê cihê wan ya persan, hin bi hin Mîtra lê xwedi derdikevin û têne weke mêr didina nîşandin.
Di deme wan de wilo li mitra û hizre wî ya olî tê, ku ew êdî ne hêle ku jin bikeve parastgahên wî ji. ketina ji jinan di parastgahên wî de di deme persan de di deme ku ew lê xwedi derdikevin, tê “qadaxa” kirin.
