Mele Mensûr Girgaşî (Sedsala 15’an û 16’an) Alim û helbestvanekî kurdan e, Bedewî û rindiya her tiştî, bêguman bi hostatî û hunermendiya hunermendan ve, rewşen û şanaziya xwe diyar dikin. Çewa ku xwarin bi hunerên kebaniyên hunermend, xweştir û zewqdartir dibin, herweha ziman û nivîsar jî eynî wisan bi xameya xamekêşên hunermend, rindî û şênîtiya xwe radixêlin.

Ev jî li diyarî çavan e, heta ku mirov nexweşî û kulekiyan nebîne, mirov bihayê xweşî û rastiyê jî kêm dinase. Lê zivistaneke xedar gava ku hovîtiya xwe dadixîne holê, ewçax bihayê bihara rengîn jî zêdetir payedariya xwe dadixîne pêşberî çavên ramandar.

Erê, bihar û xweşiya biharê, xwîna hemû ganiyan germ dikin û her wisan jî bi agirê vîn û evîneke dijwar dikelînin. Lewra bihar, jiyaneke nû dixe xwezayê û reng û rû lê şên dike, bevz û madê her tiştî geş dike, û rewş û tewra nîvmirî diguherîne ser tewrekî hewesdar ku bê daxwaz û vîna dilan be jî, qulçavkên dilê xemdar têne heyteholê û dibin mîna Dîcle û Firatê bindest.

Bi hatina biharê re, jiyaneke nû dest pê dike. Ji xwezayê zêdetir, şênîtiya ganiyan jî şêntir dibe; teyr û tirûd dest bi çêkirina hêlînan dikin, rawil û tebayên çolane piştî gornevêneke kurt têjik û kudikên xwe tînin û ew bi dilovanî xwedî dikin. Herweha ew bi deng û qîrên pirtexlît jî, bihna xwe berdidin û dev bi reqs û colanine xwezayî dikin.

Ew awe, tewr û tore li nava mirovan jî her wisan çêdibe; ji aliyekî ve geşt û seyran, ji aliyekî ve kar û xebat, ji hin aliyan ve jî Newroz û şahî li pey hevdu kaşerêz dibin û dixulxulin.

Lê demsala biharê, ji Neteweyê Kurd re cuda ye; ji aliyekî ve şênî ye û ji aliyekî ve jî şînî ye. Ji hersê mehan jî, xasma ya biharê…

Erê, vê biharê çi kir û çi nekir! Biharê, Kurdan bi Newrozê şad û şadan kiriye, lê ji gelek aliyan ve jî ew xemdar û perîşan kirine; rûxandina Serhildana 1925-an û qirkirina Helebçeya şehîn, di 1988-an de…

Mensûrê Girgaşî nizanibû ku dê hewqas reşî û belengazî bi serê Neteweyê wî ve bêtin. Eger wî zanibiya, bêguman wî hewqas pesn û wesyetê delalî û kêlsima biharê nedida. Lê, de her çi be, dîsan jî giyana wî di gorê de şad û şên be, ku hewqas rindiya Bihara Kurdistanê bi xameya xwe aniye zimên û vêjeya kurdî bi nexş û nimûşan ve kiriye rewneqa cîhana mirovatiyê.

Berî destpêkirina helbestên li ser xweşikayî û delaltiya bihara rengîn a Kurdistanê, em ê berê xwe bidin hin çavkaniyên ku behsa Girgaşî kirine û ew bi nav û nîşan dane nasandin.

Helbestvanê hêja Mensûrê Girgaşî, li Kurdistanê, ji helbestvanî û nivîskariya bi zimanê kurdî bêtir, bi pîşeya xwe ya “mele”tiyê menşûr bûye û ji gundê Girgaşê ye. Lê li gorî hin çavkaniyan, ew bi eslê xwe ji herêma Botan e. Îcar ew kengê û bo çi ku çûye li başûrê Kurdistanê bi cih bûye, hêjî rind nehatiye zanîn.

Gigaş (yan jî Gêrgaş) dikeve rojhilata bajarê Amêdiyê. Ji mêj ve ye ku li wê herêmê lavje, stiran û helbest têne gotin.

Her çiqasî ku tarîxeke xwepêgir a rast bo jidayîkbûn û çûna dilovaniya Girgaşî li pêşberî çavan tune, lê belê li gorî hin delîl û belgeyan, ew di Sedsala şanzde û ya Hivde yên Zayînê de jiyaye. Herweha di dem û çaxê Mele Ehmed Hiseynê Bateyî de jî bûye. Mamosteyê nemir Enwer Maî gotiye ku Mele Mensûr: “Ji gundê Gêrgaşê ye yê ku dikevite başûrê rojhelata Amêdiyê, di Sedê Yanzdê Mişextî da jiye.

Çend hozanêt cuda-cuda, ne ku bi rengê dîwanekê bi zimanê kurdî û bi awayê klasîkî hene, ji hemî hozan û helbestêt wî yêt spehî û taze berêkana hozanvaniyê ye digel hozanvanê Hekarî yê mezin Melayê Bateyê ye.” Bi vê rastiya li jorê, îcar diyar dibe ku Girgaşî di dema Mela Hiseynê Bateyî de bûye. Doktor Bileç şêrko û Micerson jî, gotine ku: Bateyî di Sedsala Pazdehan de, di navbera salên 1417-1490-ê Zayînê de jiye. Mamoste Elaedîn Secadî jî, vê gotina li jorî pejirandiye û gotiye ku: Girgaşî hevdemê Mele Ehmed Hiseyn Bateyî bûye.

Nexwe madem ku Bateyî di navbera salên 1417-1490-î de jiye, îcar kêm-zêde mirov dikare bêje ku tarîxa çêbûn û mirina Girgaşî jî, her li dengyê wan salan bûye.

Ev nivîskar û kurdologên bi navûdeng ên ku li jorê behsa navên wan hate kirin, herweha kek Evdilreqîb Ûsiv jî digel wan, hemiyan gotiye ku, di navbera Girgaşî û Bateyî de helbesteke munazere hatiye gotin.

Ew helbesta munazere ya ku di navbera Mele Mensûr Girgaşî û Melê Bateyî de çêbûye, bi temamiya xwe heft malik in. Çar ji wan ên Girgaşî ne û her yekê şeş rêzan in. Lê malikên Bateyî sisê ne, ew jî her yekê şeş rêz in. Destpêka wan ev e:

Mela Mensûrê Gêrgaşî:

Silava min seherxêzî

Li te, ey Bate her karî

Ji şehbazan şekirdîz î

Ji ´eqda dirr û mirwarî

Ji mewca fitneengîz î

Ji lutfa Xaliqê barî

Melayê Bateyî:

Ji lutfê û ´înayatê

Tu yî Mensûrê rehmanî

Here goşê xirabatê

Bibîn fincan û xaqanî

Ji sîmaya bit û latê

Xuyabû sira Subhanî

…

Belê helbestvanê bi navûdeng Girgaşî, ne tenê helbesta Bihara Kurdistanê ristiye, herweha wî gelek helbest û qesîdene din jî ristine û dewlemendiya vêjeya zimanê kurdî kiriye şox û şaneşîna evîndaran:

…

Delala nazika rend î

Şepal î, dêm weku find î

Bi rastî ayeta zend î

Bihar û xweşiya can î

Tu daxwaza min î, dîlber

Ji min tu çak bike bawer

Ji bihişt û Zemzem û Kewser

Bi tenha min tu yazan î

…

Helbesta Bihara Kurdistanê bi temamiya xwe sih (30) malik in. Her malikek, ji şeş rêzan ava bûye. Lê di hinekan de kêm û zêdeyiya kiteyan heye. Fermo, de ka em binerin îcar Bihara Kurdistanê awayê şênîtiya xwe di çi kêl û kêlsiman de rûbirû dike:

Bihara Kurdistanê

Subhan ji şahê bêçûn

Çi biharek keskûn

Qadirê Kun fe yekûn

Ji erdan derbûn ´uyûn

Kûhîsarê di mehzûn

Bi îzna wî vebûn

Kûhîsaran viderkevtin

Hilalan ser hilîne

Di nêv keviran verestin

Beyan bû erdê şîn e

Tevrî ji bin derkevtin

Kêrî bibûn rengîn e

Mineqeş bûn cîbal e

Ji palal û beybûn e

Ji dengê re´dê biharê

Wê hilat kêrestûn e

Wê nazil bûyî xelat e

Beyabanî tezyîn bûne

Tezyîn bûn kûh û sehra

Bi litfa Zulcelalî

Ehmer bûn deşt û çiya

Bi kulîlkên biharê

Yeqîn xelatê Îlah

Ji bo dinyayê hinarî

Xel´etî sor û zer bûn

Hinarî ji bo kulîlk e

Kûhîsara minewer bûn

Murxan li ser çîkeçîk e

Li murxîzarê di rengîn

´Endelî lîkelîk e

Spehî bibûn mirxuzar

Bi kevî û kaniyêt biharê

Mineqeş bûn cûyîbar

Têtin dengê ´endelî

Bi sosin û binevşan

Bi nêrgizêt xumarî

Temam kemilîn dunya

Bi zîneta biharê

Kebkê di mewtinçiya

Wêt jor da hatin xwarê

Dê xeber dem ji hemiyan

Hin di bo medhê adarê

Nîsan bi letafet e

Bi kevî û kaniyan

Gêrî, bûne cinet e

Bi qudreta rebaniye

Çi xelkê bê xîret e

Ranabineve şahiye

şahî û sefa û sirûr

Ew sabit in di biharê

Çiya geriyan di me´mûr

Di neqşêt cûyîbarê

Zahir bû cumle mestûr

Di meha başî adarê

Cûbar û bax û bistan

Kamil bibûn tivav e

şehlûl û ´endelîban

Meşyane hatine nav e

Cewabê bibine reqîban

Wa li nêrgiza xunav e

Nêrgiza bişkoj daye

Sosin hemxuroş e

Lale pir cefa ye

Sinbil bi qeba boş e

Çi bihareka e´la ye!

Sosin zêrîngoş e

Sosin di nav baxan de

Zan-zûr digirin xunavê

Nêrgizê ser çivand e

Qedeh pir bû ji avê

Sîmen wereq nişan da

´Eksî li neqşê avê

Neqş kirin cuyîbar

Bilaçû werda exdder

Sinûber û gulbihar

Kulîlkê di mu´teber

Gulşilîl û lalezar

Nîsanokên di ehmer

Ehmerê sor ê tarî

Daxa li ruyê lale

Zervefşan bû xumarî

şebnem lê bûye jale

Wereçîn bûn biharê

Bi qurmuz şîn û al e

Qurmuz û şîn û sifîde

Mulebes bûn kûhîsar

Keskî seraser dimîd

Tteyîbe bûn cûyîbar

Fezleke pak e se´îd

Mufereh bûn murxîzar

Mufereh bûne zînî

Terazinî dibin xwoş

Pak xemilîn bi şînî

Kesk û zer û al û reş

Pîvazî û yasemîn

Girik gêran muneqeş

Neqaşî gêra qelem

Reşand şebreza şîn e

Gerdena wekû ´elem

Ji bin befrê hilîne

Beybûn bibûn der qedem

Lazimêt êk dimîne

Beybûnokêt nîhala

Jê têt bêna mu´enber

Gerden ji reng piyalan

Dirêjin miskê ezfer

Nezera daye vi cîbalan

Mikemil bûne sor û zer

Sor û zerê semawî

Çiya kirin ´eyan e

Bi narincî û mawî

Kulîlk kirin beyan e

Du meh diçûn misawî

Xilas bibû nîsan e

Di vê meha nîsanê

Bûne silattîn cebel

Dihat meha gulanê

Roj hat ji birca Hemel

Xwoş bû weqtê seyranê

Dunya bibû mukemel

Dunya bibû birûne

Terazin bû dil-ara

Bi emrê Kaf û Nûn e

Werandin ´enber sara

Bi ´ettrê şahî bûne

Çîmen li wan nizara

Nizar ku bûne xara

Beroj ku bûne ettles

Reşandin ´enber sara

Ji zêr camê museddes

Di mexrib û siharê

Vi ezman hate exres

Exres ku ´endelî bûn

Kebkê di kûhîsaran

Di sibha ewelî bûn

Êvaran car û baran

şehlûl û ´endelî bûn

Bilakotka beyaran

Bilakotk û ´endelî

Pir ji neqşê selîm in

Dixwûnin sibha ewilî

Di zikrê şahê ´Elîm in

şibî gulê û bilbilî

Ew aşiqê nesîm in

Nesîm bi weqtê seher

Dixişit li tteyîbatan

Sike li dimaxê esfer

Êk e ji mu´cîzatan

Bi keskê nivîsî mexdder

Tuxxra serê beratan

Txra ku zer nîşan kir

Dav bilbilê malxirab

Sseba ´enber vişan kir

Mînayê reng da ciwab

Gulê xunçe ´eyan kir

Be hal û xef da ciwab:

– Ez sorgula bi naz im

Me mesken sehnê bax e

Sed car ku ez mecaz im

Bi dilê te ve tînim dax e

Keşfa cemî´ê raz im

Meftûhî her dîmax e

Dîmaxî sota bilbil

Ji bêhna min dinalin

Çîçek û tirh û sinbil

Hindî zehr li bal in

Av û hewa di daxil

Di bezma lîsanê hal in

Bi lîsanê hal ê ttiyûr in

Seyrangeha nexmesaz

Lale kevî di hûr in

Zînet li baxê mecaz

´Enber û ´ûd û kafûr in

Tawus û zax û şehbaz

şehbazê emrê Ehed

Felek kirin neyî likûn

Daniya ferşê zumerred

Reqem kirin Kaf û Nûn

Nuqteyê “ma la ´eded”

Bi nexme “ma yeştehûn”

Bi nexmeyê tesbîhan

Vi ezman tên ttiyûr e

Ji exres û fesîhan

Pakî dibit zihûr e

Ji Mûsa û Mesîha

Da´î bi xwoe Mensûr e.

Çavkanî

1- Nimûne Ji Gencîneya Çanda Qedexekirî[1], Zeynelabidîn Zinar, Stockholm, 1991, rûpel: 153-157.