DERS II – WANE II
Amadekar: Ekoyê Cemîl
Kürtçede Hece – Di kurdî de kîte: Ağzın bir hareketiyle ortaya çıkan seslere hece denir. Heceler bazen bir harf, harfin bir bölümü veya bir kelimeden oluşurlar. Heceler harflerden, hecelerden ise kelimeler oluşur.
Kürtçede bir harften, beş harfe kadar heceler mevcuttur.
Tek harfli heceler:
û, a-vir, a-vî, a-xîn, ê-zing, î-sot, a-rav vb.
İki harfli heceler:
al, êl, ba, cî, çi, dê, dû, we-lat, fe-lat vb.
Üç harfli heceler:
kar-ker, cot-kar, şi-van, gu-lan, lêv, dar, kar vs
Dört harfli heceler:
deng, reng, çeng, zeng, pênc, deyn, êzing vs.
Beş harfli heceler:
stran, stêrk, stewr vs.
Kürtçe sözcükler yapıları bakımından tek ve çok heceli sözcükler diye ikiye ayrılır:
a. Hêcelere göre sözcükler
Tek hecelî sözcükler: av: su nan: ekmek baş: iyi çem: nehir sor: kırmızı mor: mor cot: çift jîn: yaşam dîn: deli kin: kısa rind: güzel bêd: çirkin vs vs vs vs
Çok heceli sözcükler: a-gir: ateş we-lat: ülke der-man: ilaç jiyîn: yaşamak çi-ya: dağ ba-zin: bilezik pir-tûk: kitap beroş: tencere rê: yol ma-se: masa kur-sî: sandalye balif. yastık e-re-be: araba ber-xwe-dan: direniş xa-liçe: halı pen-cere: pencere ke-lan-dî: kaynamış xwe-pa-ras-tin öz savunma pê-çan-din: sarmak te-ma-şe-van: seyirci
b. Yapıları bakımından sözcükler:
Yapıları bakımından sözcükler, Basit/sade, türemiş ve bileşik sözcükler olarak üçe ayrılırç
Basit sözcükler: dar: ağaç çiya: dağ zevî: tarla mase: masa kursî: sandalye gir: tepe kevir. taş rê: yol erebe: araba zinar: kaya sor: kırmızı nan: ekmek kêr: bıçak lihêf: yorgan vs vs vs.
Türemiş sözcükler:
Bir sözcüğün önüne, ortasına, arkasına, ya da hem önüne ve hem de arkasına ek getirilerek oluşturulan sözcüklere türemiş sözcükler denir.
1. Önek ve bazı edatlar eklenerek türemiş sözcükler:
Bunlar sözcüklerin önüne bi-, di-, hil-, ra-, der-, ve-, wer-, lê-, jê-, pê-, vê- önkeleri ile bê-, ne-, na-, nî-, me- olumsuzluk edatları getirilerek yapılır.
bi- öneki ile:
bibext: güvenilir
bixêr: hayırlı
bibav: babalı
bimêr: kocalı
biboyax: boyalı
bihêz: güçlü
Biçe!: Git!
Bibêje!: Söyle
Bixwe: yê!
Binivîse!: Yaz!
Bixwîne: Oku!
Bişkêne: Kır!
bê- ‘-siz, -siz’ olumsuzluk öneki ile: bêbext: hain bêxêr: hayırsız bêbav: babasız bêber: ürünsüz bêpere: parasız bêkes: kimsesiz bêmal: malsız bêxîret: gayretsiz bêagah: habersiz bêagir: ateşsiz bêaheng: ahenksiz bêalav: araçsız
bêâlî: tarafsız bêewle: güvensiz bêangaşt: iddiasız bênamûs: namussuz bêaram: sükünetsiz bêarezû: isteksiz bêarmanc: amaçsız bêax: topraksız bêazîn: usulsüz
ne- olumsuzluk öneki ile: nexweş: hasta neqenc: kötü nerind: iyi olmayan nebaş: iyi olmayan nerast: düz olmayan nedirêj: uzun olmayan nedîtî: görmeyen neasan: kolay olmayan neasayî: olağan olmayan
na- olumsuzluk öneki ile: naçar: çaresiz nadîde: nadide nagihani: gizemli
nabeyî: olmazlı nadir: nadir nakokî: çelişki nadan: hasis nagah: aniden namerd.: namert
ni- olumsuzluk öneki ile
(Yanlızca zanin ‘bilmek’ ila karin ‘yapabilir’ fiilleri ile beraber kullanılır):
nizane: bilmiyor
nikare: yapamıyor
me- öneki (Daha çok emir kipinin olumsuzluk halinde kullanılır):
Meçe!: gitme
Mebêje!: söyleme
Mexwe!: Yeme!
Menivîse:Yazma!
di- öneki ile: diçe: gidiyor diçû: gidiyordu dinivisîne: yazıyor dikeve: düşüyor dibîne: görüyor dibîze: duyuyor dibêje: söylüyor didirû: dikiyor dirûn: dikiş
da- öneki ile:
da- öneki, sözcüklerin önüne getirildiğinde anlamlarını alçalış, aşağıya dönüş ve indiriş
yönünde değiştirir:
Kürtçe Türkçe Kürtçe Türkçe danîn bırakmak dahatin aşağıya gelmek daxistin indirmek dadan kapamak daçikandın çakılmak daqikandin çakmak dagirtin doldurmak daqurtandin yutmak dakişiyan aşağıya çekilmek daliqandin asmak dakişandin aşağı çekmek daweşandin silkelemek
dageriyan aşağıya çevrilmek, geri dönmek
dagerandin: aşağı çevirmek/geriye inişe geçirmek, geri döndürmek
Dakeve!: İn!
Damekeve!: İnme!
dadikeve: iniyor
danakeve: inmiyor
daket: indi
daneket: inmedi
daqurtand: yuttu
Daqurtîne: Yut!
Daweşîne!: Silkele!
Daneweşîne!: Silkeleme!
hil- öneki ile:
hil- öneki, sözcüklerin önüne gelerek anlamlarını yükseliş, kaldırış yönünde Değiştirir.
Örneğin: hilanîn: kaldırmak hilavêtin: savurmak hilbestin: bağlamak hilbijartin: seçmek Hilberîn: hesaplamak hilbûn: kalkmak hilçinîn:dermek hildan: almak hilfirandin: fırlatmak hilgirtin: kaldırmak hilketin: yükselmek hilkişandin: tırmanış Hilkişe!: tırman! Hilmekişe!: tırmanma hilnakişe: tırmanmıyor hildikişe: tırmanıyor hilnekişiya: tırmanmadı hilgirtin: tutmak Hilgire!: Taşı! Hilmegire!: Taşıma! hilnagire: tutmuyor hilgirt: taşıdı hildigre. taşıyor hildan: almak hilda: aldı hilneda: almadı Hilnadim: almıyorum
ra- öneki ile:
ra- öneki, sözcüklerin önüne gelerek anlamlarını kalkış, ileriye doğru çıkış yönünde
değiştirir.
rader: mastar rade: had, nokta raçav: kolaçan rabûn: kalkmak rabuhurandin: geçirmek raçandin: dolamak radan: kapatmak ragihiyan: duyuru ragihandin: duyurmak ramûsan: öpmek raperîn. ayaklanmak raxistin: sermek ragirtin: tutmak rakêşan: öne çıkmak rahiştin: almak, kapmak rakirin: kaldırmak raketin: uymumak razan: uyumak
Rahêjê!: Kaldır! Ramehêjê!: Kaldırma! ranahêje: kaldırmıyor rahîşt: kaldırdı ranehîşt: kaldırmadı razan: uyumak rabûn: kalkmak ragîhandin: ulaştırmak ramûsandin: öpmek raberî: sunmak raberizîn: sataşmak raberkirin: mukayese rabest: tutum rabirdû: mazi rabor: geçim
der- öneki ile:
Daha çok çıkış, çıkarılış, geçiş vb. durumları ifade eden sözcüklerin başına getirilir.
derketin: çıkış Derkeve!: Çık! Dernekeve!: Çıkma! derevekirin: soygun dermale: besi hayvanı deramet: bereket deranderî: keşif derandin: keşfetmek deranîn: dışlaştırmak
derbasgeh: güzergah derbeder: derbeder derbend: dar boğaz derbîran: ifade derçûn: çıkma hali dergah: dergâh derman. ilaç derdane: kap derdest: ele geçirme
ve- öneki ile:
ve- öneki, sözcüklerin önüne gelerek anlamlarım gerileyiş, geri açılış ve tekrarlayış
yönünde değiştirir
vebestin: tekrar bağlamak vebijartin: tekrar seçmek vebirîn: tekrar bölmek, ayırmak vebûn: açılış veçinîn: tekrar biçmek veçirandin: söküp yırtmak vedan: tekrar eşmek vegerîn: geri dönüş vekêşan: geri çekiliş vehatin: geri gelmek
wer-/wêr öneki ile: Wergire: Tut! Wermegire!. Tutma! werandin: dökmek wêrek: cesur wêrandin: cesaretlenme werger: çeviri werar: evrim werbêz: seçme werdan: sallama
2. Orta eklerle oluşturulan sözcükler
Orta ek kullanılan kelimeler daha çok ahenkli vurgusu olan ve birbirlerini tamamalayan özelliklere sahiptirler. Orta ek harf genelde “e” ve “û” harfleridir ve bununla çok sayıda deyimsel sözcük türetilir:
pistepist: pıspıs keskesor: gök kuşağı bilebil: homurdama pitepit: dırdır giregir: eşraf çîzeçîz: cızır cızır fişkefişt: soluklama guregur: gürleme teqereq: tak tuk zirezir: zırzır dingeding: ding ding vs.
çilûçar: kırk serûber: tam sedûyek: 101 derûdor: etraf xêrûber: bereket hingûding: gürültü dorûber: çevre xirmûgirm: cakalı sîhûsisê: 33 serûbin: altüst nodûneh: 99 xirdûxam: ham
3. Soneklerle türetilen sözcükler
“-ek, -ok, -k, -î/yî, -dar, -van, -baz, -bend, -ewar, -ewer, -saz, -mend, -istan, -dan, -dank, -geh, -in, -iyan, -kî, -wî, -hî, -ayî/ahî, -anî, -anê, tî-, -ê, -yê, -în, -yîn, -em, -yem, -emîn, -yemîn”
-ik soneki ile biten kelimeler: (küçük, nazik, sempatik ve sevimlilik halini belirtmede kullanılır) berxik: kuzucuk keçik: kız çocuk kurik: erkek çocuk malik: evcik gulik: püskül girik: tepecik rindik sempatik bavik: babacık karik: oğlakçık
-ek soneki ile biten kelimeler: virek: yalancı: serek: başkan dizek: hırsız çilek: aç gözlü kulek: topal bizdonek: ödlek birek: testere qeliştek: çatlak piştek: dayanak şironek: oluk sîvonek: dam saçağı bestek: paket
Yanlızca bir tek şeyî ifade etmek isendiğinde yek ‘bir’ sayısı –ek olarak sona gelir. merivek: bir insan jinek: bir kadın zilamek: bir adam pirtûkek: bir kitap piyalek: bir bardak têlefonek: bir telefon hevalek: bir arkadaş gundek: bir köy dibistanek: bir okul
-ok soneki ile biten kelimeler: gerok: seyah, gezgin feqîrok: zavallıcık xapînok: aldatıcı revok: kaçkın bîhnok: koku salıcı lîstok: oyun serşok: banyo naverok: içerik tiştok: önemsiz eşya
-k soneki ile biten kelimeler: reşreşk: çöreotu xaşxaşk: gelincik çiçeği çirçirk: ağustos böceği tûreşk: böğürtlen kurbeşk: porsuk pişk: kura
-î/yî, -hî soneki ile biten kelimeler: avî: sulak bejî: karasal havînî: yazlık beravî: su kenarı sayî: bulutsuz ewrayî: bulutlu beredayî: aylak şahî: eğlence
reşî: siyahlık xweşî: esenlik germî: sıcaklık sarî: soğukluk erzanî: ucuzluk buhayî: pahalılık nêrayî: erillik dirêjî: uzunluk qencî: iyilik xirabî: kötülük rindî: güzellik bêdî: çirkinlik
tirkî: Türkçe kurdî: Kürtçe erebî: Arapça ingilîzî: İngilizce
Amedî: Diyarbakırlı Dersimî: Dersimli Botanî: Botanlı xulamî: hizmetkarlık tiralî: tembellik hemalî: hamallık
koletî: kölelik şagırdî: çıraklık xêvî: aptallık
-dar soneki ile biten kelimeler: birîndar: yaralı evîndar: aşık guhdar: dinleyici sermiyandar: sermayedar serdar: önder behredar: dirayetli hedar: istikrar kefdar: köpüklü kêfdar: keyifli
-van soneki ile biten kelimeler: şivan: çoban gavan: sığırtmaç bêrîvan: süt sağıcı nêçîrvan: avcı dergevan: kapıcı hewutvan: kışkırtıcı sitvan: yüzbaşı rezvan: bağcı baxçevan: bahçıvan
-baz soneki ile biten kelimeler: rimbaz: mızrakçı canbaz: cambaz fêlbaz: hilebaz sêrbaz: sihirbaz kifirbaz: küfürbaz çenebaz: geveze berbaz: assubay dekbaz: dubaracı teqlebaz: taklacı
-bend soneki ile biten kelimeler: sazbend: sazcı nalbend: nalbant solbend: ayakabıcı derbend: darboğaz melbend: menteşe cilbend: klasör karbend: kariyer darbend: iskele hevalbend: müteffik
-ewar soneki ile biten kelimeler: xwendewar: okumuş bendewar: umutlu bextewar: mutlu berwar: yamaçlı berdiwar: kimsesiz newar: olumsuz cewar: tulum kewar: pêtek dewar: sığır
-ewer soneki ile biten sözcükler: bîrewer: aydın kurdewer: kürtçü perwer: eğitimli werzewer: antremanlı perwer: dindar behrewer: hisseli
-saz soneki ile biten kelimeler: didansaz: dişçi çeksaz: silah yapan dermansaz: ilaç yapan karsaz: esnaf camsaz: camcı xanîsaz: bina yapan
-mend soneki ile biten kelimeler: hunermend: sanatkar dewlemend: zengin aqilmend: akıl veren behremend: yetenekli şêwirmend: danışman karmend: yönetici dadmend: adeletli bawermend: inançlı xwermend: hükümet
-istan soneki ile biten kelimeler: Kurdistan: Kürdistan Turkîstan: Türkistan daristan: orman gorristan: mezarlık moristan: karınca yuvası şaristan: uygarlık çolistan: çöl, sahra zivistan: kış kuhistan: dağlık
-dan soneki ile biten kelimeler: berdan: bırakmak seredan: başvurmak navdan: isimlendirmek hildan: almak xwêdan: terlemek avdan: sulamak radan: sokmak paldan: dayanmak destdan: dokunmak
-dank soneki ile biten kelimeler:
Alet, edevat, yiyecek, giyecek, baharat vb. şeylerin konduğu özel kab, torba, kutu vb.
xwelîdank: kül tablası xwêdank: tuzluk derzîdank: iğnelik guldank: vazo kevçidank: kaşıklık derdank: lazımlık hêkdank: yumurtalık avdank: sürahi badank: büklüm
-geh soneki ile biten kelimeler:
Özel şeyler için hazırlanmış yer veya mekânlar için kullanılır.
wargeh: barınak şargeh: sığınak nîşangeh: hedef yeri kargeh: fabrika baregeh: üs yeri agirgeh: ateş yeri stargeh: barınak aramgeh: kabir pageh: zemin kat
-in soneki ile biten sözcükler: fiillerin sonundaki –mek, -mak mastarıdır. hatin: gelmek mêtin: emmek şûştin: yıkamak gotin: söylemek axaftin: konuşmak biraştin: közleme dîtin: görmek xwarin: yemek şandin: göndermek
-în soneki ile biten kelimeler:
a) bazı fiillerin sonundaki –mek, -mak mastarıdır. çirîn: yırtmak girîn: ağlamak birrîn: kesmek qêrîn: bağırmak qarîn: ulumak zirîn: zırlamak gurîn: gürlemek gumîn: gümlemek kazîn: ciyaklamak
b) Nesnelerin neden yapıldığını izah eder kevirîn: taştan darîn: ağaçtan goştîn: etten zêrîn: altından kaxetîn: kağıttan zîvîn. altından hesinîn: demirden cawîn: bezden pelgîn: yapraktan
-îyan, -yan soneki ile biten sözcükler: ziyan: zarar jiyan: hayat giyan: ruh liyan: kayak şiyan: kudret çikiyan: su kuruması
-andin soneki ile biten sözcükler:
Geçişli fiillerde –mak, -mek mastarı için kullanılır. nivîsandin: yazmak razandin: uyutmak çirandin: yırtmak kolandin: kazmak alandin: sarmak kelandin. kaynatmak gerandin: dolaştırmak xwandin: okumak kenandin. güldürmek cemidandin: dondurmak şemitandin: kaydırmak firandin: uçurtmak
– an soneki ile biten sözcükler: rêzan: klavuz qazan: kazan dêran: harabe gulan: mayıs wêran: viran kêran: mertek hêman: faktör guman: ihtimal dûman: duman derman: ilaç dêman: yerleşik deman: kira garan: nahır beran: koç baran: yağmur
-kî soneki ile biten kelimeler: devkî: şifahi nivîskî: yazılı kurdkî : Kürtçe Zazakî: Zazaca tirkî. Türkçe erebkî: Arapça kevirkî: taşlı serserkî: başaşağıca dînkî: delice xweberkî:kendiliğinden xweserkî: kendi başına sorkî: kırmızımsı
-wî soneki ile biten kelimeler: bawî: romatizmalı rêwî:yolcu kîmyewî: kimyasal hêwî: kuma zirawî: merak cawî: elti bedewî: güzellik derewî: yalancılık kurewî: küresel
-hî soneki ile biten kelimeler: şahî: şenlîk ronahî: aydınlık reşahî: karartı dahî: deha dehî: adak ruhî: ruhsal agahî: haber gurahî: kesafet cigahî: mevzi
-anî soneki ile biten kelimeler: mêranî: erkeklik jinanî: kadınlık xezanî: yoksulluk pêzanî: bilmişlik nezanî: cahillik erzanî: ucuzluk rêçezanî: izcilik şêranî: aslanlık sedanî: yüzlük
-ane soneki ile biten kelimeler: perwane: pervane jinane: kadınca mêrane: yiğitçe şermane: utangaçça neçarane: acizane xedarane: gaddarca evdalane: aptalca havalane: arkadaşça dostane: dostça
-tî soneki ile biten kelimeler: hevaltî: arkadaşlık doktortî: doktorluk mêrtî: kocalık jintî: karılık biratî: kardeşlik cînartî: komşuluk feqîrtî: fakirlik mirovtî: akrabalık hevsengtî: dengelilik Sartî: soğukluk germtî: sıcaklık xiniztî: hainlik
c) Bileşik sözcükler – Beyvên hevedudanî
Birden fazla sözcüğün birleşmesiyle oluşan sözcüklere bileşik sözcük denir. Bu tür sözcükler
1) İsimlerden oluşan bileşik sözcükler
Dar+simaq: sumak ağacı Dar+hinar: nar ağacı jin+bira: kardeş karısı pismam: amacaoğlu dotmam: amca kızı kundirmast: kabak-yoğurt şorbeşîr: süt çorbası avdew: sulu ayran gulaberberok: ayçiçeği
2) İsim ve sıfatlardan oluşan bileşik sözcükler
a) isim+sıfattan oluşan sözcükler:
mêr ‘erkek’+ xas ‘has’ =
mêrxas:
has erkek, yiğit.
poz ‘burun’ + bilind ‘yüksek’=
pozbilind:
burnu havada olan, kibirli.
kezî ‘kakül’ + zer ‘sarı’ =
kezîzer:
sarı saçlı kadın
dil ‘yürek’+ reş ‘siyah’=
dilreş:
kötü kalpli
ser ‘baş’ + hişk ‘kuru’=
serhişk:
inatçı
b) sıfat+isimden oluşan sözcükler:
sor ‘kırmızı’ + gul ‘gül’ =
sorgul
kırmızı gül
bed ‘çirkin, kötü’ +bext ‘talih’ =
bedbext
mutsuz, kötü talihli
germ ‘sıcak’ +av ‘su’=
germav:
kaplıca’
3) İsim ve fiil kökü ya da sıfat ve fiil kökünden oluşan bileşik sözcükler
Bu konunun daha iyi anlaşılması için Kürtçede fiil kökleri ile ilgili kısa bir açıklama yapmakta yarar var. Kürtçede fiil çekiminde kullanılan iki çeşit kök vardır. Bunlardan birincisi, şimdiki ve gelecek zaman ile emir kipinde kullanılır. İkincisi ise geçmiş zamanla ilgili çekimlerde kullanılır. İfade kolaylığı açısından, bunlara birinci ve ikinci grup kökler diyeceğiz.
a) isim/sıfat+geçişli fiilin I. grup kökü ile oluşan sözcükler:
azadî ‘özgürlük’ + xwaz ‘dilek’
azadîxwaz
özgürlükçü
azadî: sıfat + xwaz ‘fiil’
azadîxwaz
bileşik kelime
mêr ‘insan’ + kuj ‘öldüren’ =
mêrkuj
katil, cani
rê ‘yol’ + bir ‘kesen’ =
rêbir:
yol kesen
dûr ‘uzak’ + bîn ‘gören’ =
dûrbîn
dürbün
deng ‘ses’ + bêj ‘söyleyici’ =
dengbêj
türkücü
xwîn ‘kan’ + rêj ‘döken’ =
xwînrêj
kan dökücü
b) isim veta sıfat+geçişsiz fiilin II. grup kökü ile oluşturulan sözcükler:
(Bu sözcüklerden daha çok özel isimler oluşturulur.)
ro ‘güneş‘ + hat ‘geldi‘ =
Rohat
Güneşten gelen‘ (özel isim),
nû ‘yeni‘ + hat ‘geldi‘ =
Nûhat
Yeni gelen (özel isim)
zû ‚erken‘ + hat ‚geldi‘ =
Zûhat
Erken gelen (özel isim)
c) isim/sıfat + bazı geçişli fiillerin II. grup kökü ile oluşan sözcükler
rast ‘doğru’ + go ‘söyledi’ =
rastgo ‘doğru sözlü’
xweş ‘hoş’ + go ‘söyledi’ =
xweşgo ‘hoş sohbet, tatlı sözlü’
kar ‘iş’ +kir ‘yaptı’=
karkir ‘çalışkan’
xwîn ‘kan’ +xwar ‘içen’ =
xwînxwar ‘kan içici, zalim’
4) Bileşik fiillerin mastar halinden oluşan isimler
Kurmanci lehçesinde fiillerin mastar hali aynı zamanda o eylemin ismidir. Bileşik fiillerin mastar hali isim iken tek sözcük olarak yazılır.
Örneğin:
ser ‘baş’ + şuştin ‘yıkamak’=
serşûştin ‘banyo yapmak’
reş ‘siyah’ kirin ‘yapmak’=
reşkirin ‘kara çalmak’
Ek açıklama: Basit, türemiş ve bileşik sözcüklere birden fazla önek ya da
sonek getirilerek de bileşik sözcük yapılabilir.
Örneğin:
Ve-ne-girt-in
venegirtin ‘tekrar tutmamamak’
hil-petik-andin
hilpetikandin ‘hoplatmak’
hil-bijart-in
hilbijartin ‘seçmek‘
wer-gir-tin
wergirtin ‘geri almak‘
