DERS -5
İSİMİMLERİN BÜKÜMÜ – TEWANDINA NAVAN
EKOYÊ CEMÎL
DAWİYA HEFTEYÊ
Şêrzad li dawiya hefteyê çû sêyranê. Wisa hîsdikir ku hefteya buhurî gelek dohn û metalên giran xwe bi laşê wî ve girêdabûn. Wî dixwast bi riya bizavtin û xwûdanê, wan ji laşê xwe derîne.
Riya sêyranê ji nav daristanekî re derbas dibû. Ew carinan bi lez, carinan jî hêdî hêdî dimeşiya. Piştî saetekî gihîşte ber kaniyekî. Beriya du hefteyan ew, Rêzan û dergistiya wî bi hev re hatibûn li wir. Rêzan bijîşkê nexwaşxaneya şaredariyê ye. Navê dergistiya wî Gulçîn e. Ew jî mamosteya mûzîkê ye. Dengê herdûyan jî pir xweş e. Dema li ber kaniyê rûniştibûn Gulçînê got:
“Tu zanî Şêrzad, dengê dergistiyê min pir xweş e.”
Hingê Şêrzad besimîbû, Rêzan jî dest bi stranekî kiribû:
Yara min name şandiye
Delala min xeber şandiye
Dibêje min bîrya te kiriye
Porzera min çil kezî hûnandiye
Piştî vê çarîna Rêzan, îjar Gulçînê stran domandibû:
Yarê min name şandiye
Delalê min name şandiye
Dibêje bê te ez pêrîşanim
Porxelekê min çeleng û zana ye.
Ji nişka ve dengê jinekê hat bihîstin. Jinê digot: “hêdî hêdî bimeşe berxê min, xwe newestîne.”
Paşê zarokekî bersivê da wê jinê û got: “Dayê, te berê ji min re digot şêrê min, ji bo çi niha dibêjî berxê min.”
Kürtçenin Kurmanci lehçesi bükümlü ve yarı ergatif bir dildir. Kürtçede cümle içerisinde var olan canlı ve cansız her şey cinsine ve sayısına göre belirlenir. Bunun için kelimeler bazı ekler sayesinde bükülürler. İsim ve zamirlerin hangi cins ve sayıya ait olmaları büküm sayesinde anlaşılır.
2
İsim ve zamirlerin bükülmesi sayesinde kelime ve cümlenin anlamı, özne, nesne ve fiilin varlığı; tamlayan ve tamlananı kolayca anlaşılır. Şüphesiz bütün bunlar bazı büküm ekleri sayesinde olur.
Kürtçede iki çeşit büküm ekleri vardır:
a) Cinsiyet büküm ekleri
b) İsim büküm ekleri
Üç çeşit cinsiyet büküm ekleri vardır:
Tekil- eril için → -î/yî
Tekil – dişil için → -ê/yê
Çoğul-her iki cins için → -an/-yan, -ên/-yên
Cinsiyet ve sayı bakımından İsimlerin bükümü
Eril-tekil ve olumlu hal için örnekler Ez (wî) xortî hezdikim. Ben (o) genci seviyorum. Ez (wî) mamosteyî dibînim Ben (o) öğretmeni görüyorum. Tuyê (vî) çakûçî bibî. Sen (bu) çekici götüreceksin. Tu (wî) mirovî nasdikî. Sen (o) adamı tanıyorsun Ew (wî) çiyayî buhartî (O), dağı aştı. Tu salekî dîsa bixebite. Sen bir yıl daha çalış.
Eril-tekil ve olumsuz hal için örnekler:
Nesne olan isimlerin bükümü Şêrzad (wî) hespî nakire. Şerzad (o) atı satın almıyor. Azad (wî) mamosteyî nabîne. Azad (o) öğretmeni görmüyor. Hişyar (vî) çakûçî nabe. Hişyar (bu) çekici götürmüyor. Hêlîn (wî) mirovî nasnake. Hêlin (o) adamı tanımıyor. Şivan (wî) çiyayî nebihart. Şivan (o) dağı aşmadı. Hoste saleki dîsa nexebitî. Usta bir yıl daha çalışmadı.
Özne olan isimlerin bükümü- Şoferî/şofêr kevanek derbaskir. Şofer virajı geçti. Şoferî/şofêr kevanek derbasnekir. Şofer virajı geçmedi. Şagirdê salekî dîsa xwand. Kız öğrenci bir yıl daha okudu..
şofer (yalın hal)
şoferî … (sondan bükümlü hal, eril)
şoferê … (sondan bükümlü dişil)
şofêr (ortadan bükümlü hal, yanlızca eril).
3
şagirt (yalın hal)
şagirtî … (sondan bükümlü, eril)
şagirtê … (sondan bükümlü hal, dişil)
şêgirt … (ortadan bükümlü hal, yanlızca eril)
Dişil-tekil olumlu hal için örnekler
Nesne olan dişil isimlerin bükümü- Ez Xezalê hezdikim. Ben Hazalî seviyorum Tu avê dadiqurtînî. Sen suyu yudumluyorsun. Ew malê paqijdike. O evî temizliyor. Ez wê jinê nasdikim. O kadını tanıyorum. Tu mêhînê siyar bûyî. Sen kısrağa binmişsin. Ew erebeyê dajo. O arabayı sürüyor.
Özne olan dişil isimlerin bükümü- Xezalê gazî Delalê kir Hazal Delali çağırdı. Avê herder tar û mar kir. Su her tarafı tarumar etti. Zeynebê berf heland. Zeynep karı eritti. Wê jinê ez naskirim. O kadın beni tanıdı.
Dişil-tekil olumsuz hal için örnekler:
Nesne olan dişil isimlerin olumsuz bükümü Ez Xezalê nabînim Ben Hazali görmiyorum Tu avê danaqurtînî. Sen suyu yutmuyorsun. Ew malê paqijnake. O evi temizlemiyor. Tu mêhînê siyarnebûyî. Sen kısrağa binmemişsin. Ew erebê najo. O arabayı sürmüyor.
Özne olan dişil isimlerin olumsuz bükümü- Xezalê dengê min nebihîst. Hazal sesimi duymadı. Avê ez nexeniqandim. Su beni boğdu. Mêhînê nehîşt ez lê siyarbim. Kısrak bırakmadı ona bineyim. Zîlanê baweriya me zêdenekir. Zilan güvenimizi arttırmadı. Erebê nedin naşîtan. Arabayı acemilere vermeyin.
Eril ve dişil cinslerin çoğul ve olumlu halindeki bükümü
Ez darên merxê dibînim. Ben ardıç ağaçlarını görmüyorum. Tu sêvên sor dixwazî. Sen kırmızı elmalar istiyorsun.
4
Ew erebeyên bilez dikire. O süratli arabalar satınalıyor. Em pîvazên kesk hezdikin. Biz yeşil soğanları seviyoruz. Hûn pirtûkên baş dixwînin. Siz iyi kitaplar okuyorsunuz. Ew mixên 6×8 dikirin. Onlar 6×8 lik çiviler satınalıyorlar.
Hem zamirlerin hem de nesnelerin büküldüğü hal
Min gazî wan mirovan kiriye/nekiriye. Ben o adamları çağırmışım/ çağırmamışım. Te şîrê bizinan vexwariye/venexwariye. Sen keçilerin sütünü içmişsin/ içmemişsin. Wî nanê karkeran germkiriye/germnekiriye. O işçilerin ekmeğini ısıtmış/ısıtmamış.. We slav daye/nedaye hevalan. Siz arkadaşlara selam vermiş/ vermemişsiniz.
– Wan dersa zarokan amade kiriye/nekiriye.
Onlar çocukların dersini hazırlamış/ hazırlamamış
– Me zaleteya pîvazan xwariye/nexwariye
Biz soğan salatasını yemişiz/ yememişiz
Eril ve dişil cinslerin çoğul ve olumsuz halindeki bükümü:
Ez darên merxê nabînim Ben ardıç ağaçlarını görmüyorum. Tu sêvên sor naxwazî. Sen kırmızı elmaları istemiyorsun. Ew erebeyên bi lez nakire. O sürat arabalarını satınalmıyor. Em pîvazên kesk heznakin. Biz yeşil soğanları sevmiyoruz. Hûn pirtûkên baş naxwînin. Siz iyi kitapları okumuyorsunuz. Ew mixên 6×8 nakirin. Onlar 6×8 çivilerden almıyorlar.
– Tekil-eril olumlu biçim –
Şêrzad (yalın bileşik isim)
Şêrzadî (sondan bükümlü isim)
Şêrzêd (ortadan bükümlü isim)
Ez Şêrzadî/Şêrzêd nasdikim. Ben Şêrzad’ı tanıyorum.
ew: o (zamir, yalın hal)
wî: o (zamir, bükümlü hal)
5
Ez wî dibînim. Ben onu gürüyorum.
Ez ‘ben’ birinci tekil şahısın yalın hali, wî ‘o’ ise üçüncü tekil şahısın bükümlü halidir.
Şêrzadî/Şêrzêd ez naskirim. Şerzad beni tanıdı.
Wî ez naskirim. O beni tanıdı.
-Tekil-dişil olumlu biçim-
Gulanê nanê xwe parvekir.
Gulan ekmeğini paylaştı.
Wê nanê xwe parvekir.
O ekmeğini paylaştı.
Ez sêvê dixwim.
Ben elmayı yiyorum
Ez wê dixwim
Ben onu yiyorum.
-Tekil-eril olumsuz biçim:
Ez Şêrzadî/Şêrzêd nabînim. (İsim bükümlü)
Ben Şêrzad’ı görmüyorum.
Ez wî nabînim. (zamir bükümlü)
Ben onu gürmüyorum.
Şêrzadî/Şêrzêd ez nasnekirim.
Şerzad beni tanımadı.
Wî ez nasnekirim.
O beni tanımadı.
-Tekil-dişil olumsuz biçim-
Gulanê nanê xwe parvenekir.
Gulan ekmeğini paylaşmadı.
Wê nanê xwe parvenekir.
O ekmeğini paylaşmadı.
Ez te dibînim Ben seni görüyorum. Tu min nabînî Sen beni görmüyorsun. Tu wî digerî Sen onu arıyorsun (eril) Tu wî nagerî Sen onu aramıyorsun.(eril) Tu wê dibînî sen onu görüyorsun (dişil) Tu wê nabînî Sen onu görmüyorsun. (dişil) Ez sêvê naxwim Ben elmayı yemiyorum Ez wê naxwim Ben onu yemiyorum.
Rindê destên xwe şûşt Rindê ellerini yıkadı
Wê destên xwe şûşt. O ellerini yıkadı.
-Her iki cinsiyet için çoğul olumlu hal-
Hevalan gazî me kirin
Arkadaşlar bizi çağırdı.
Wan gazî mekir
Onlar bizi çağırdı.
Cînaran hev û du êşandin
Komşular birbirlerini üzdüler.
Wan hev û du êşandin
Birbirlerini üzdüler.
6
Her iki cinsiyet için olumsuz çoğul halî Hevalan gazî me nekirin. Arkadaşlar bizi çağırmadı Wan gazî me nekirin. Onlar bizi çağırmadı Cînaran hev u du neyêşandin. Komşular birbirlerini üzmediler. Wan hev û du neyêşandin. Onlar birbirlerini üzmediler. Ez wan dibînim. Onları görüyorum Min ew nedîtin Onları görmedim. Hûn nayên dibistanê Siz okula gelmiyorsunuz. Ew nayên dibistanê. Onlar okula gelmiyorlar.
Devam edecek
Gelecek ders Kürtçede isim tamlaması
