Melayê Bateyî demeke dirêj, wek helbestvanê sedsala XVem hatiye nîşandan. Çavkaniya vê nêrînê “Rîsaleya Şa’ir û Musennefên di Kurdistanê” ye ku ji aliyê Mela Mehmûdê Bazîdî ve hatiye nivisîn û ji aliyê Alexander Jaba ve di sala 1860î de li Lenîngradê hatiye çapkirin. Li gor vê rîsaleyê Bateyî, di navbera salên 820-900 (1417-1495)an de jiyaye.
Melayê Bateyî eslê xwe ji gundê bi navê Bateyê yê girêdayî bajarê Colemêrgê ye. Bateyî ji êla Ertoşî ye. Gora wî jî li wir e. Tê gotin ku li bajarê Miksê, di Medreseya Mîr Hesenê Welî de, digel mîrê Miksê xwendiye.
Navê Melayê Bateyî yê rastînî ‘Husên’ e. Nivîskar û lêkolîner Belîc Şêrko, Emîn Zekî û Elaedîn Secadî jî di berhemên xwe de navê Husên nivîsandine.
Hostayê mezin di helbestên xwe de tenê mexlesa “Batî” bikar aniye. Lê belê di Mewlûda xwe de “Bate” bikar aniye û bi vê mexlesê wiha dibêje:
Bo cemî’ê muslêmîn û salîhe
Bo feqîrê “Bate” yê el fatîhe.
CÎHÊ MELAYÊ BATEYÎ DI DÎROKA KURDAN DE
Melayê Bateyî helbestvanekî girîng ê edebiyata Kurd a klasîk e ku di dîroka vê edebiyatê de mewlûda yekem ji aliyê wî ve hatiye nivîsîn.
Bêguman hunermendiya Bateyî ne tenê di warê mewlûdê de ye, lêbelê mewlûda wî
xwediyê hin taybetiyên xweser e.
Mewlûda Bateyî di tarîxa edebiyata Kurdî de nimûneya yekem a cureya xwe ye, heta roja me ji qîmetê xwe tiştek winda nekiriye û dikare bê gotin ku gihîştiye asta “berhemeke klasîk.”
Di nav Kurdan de, kevneşopiya nivîsîn û xwendina mewlûdê, bi Melayê Bateyê dest pê kiriye.
GELEK NUSXEYÊN BERHEMÊ JI ME RE MÎRAS MANE
Wekî tê zanîn, mewlûda Bateyî jî di nav de hemû berhemên berê, ji aliyê nivîskarên xwe ve bi destan hatine nivîsîn, di qonaxa berî çapxaneyê de her bi destan hatine zêdekirin û di qonaxa çapxaneyê de jî li kêleka nusxeyên çapkirî zêdekirina wan a bi destan wek kevneşopiyekê dîsa dewam kiriye.
Di encamê de gelek nusxeyên wan ên destnivîs ji me re mîras mane.
Di arşîva Alexsander Jaba de sê nusxeyên Mewlûda Bateyî hene ku yek ji wan di nav hemû nusxeyên ku tên zanîn de ya herî kevin e. Heta niha yazdeh nusxeyên Mewlûdê yên ku di qonaxa berî Şerê Cîhanê yê Yekem de hatine istînsaxkirin, tên zanîn ku sê heb ji van di arşîva Alexsander Jaba de tên parastin.
Tesbîtkirina cihê van nusxeyan; berhevkirin, danasîn û analîza wan û herî dawî amadekirina metnên wan li gor rêbaza weşana metn a rexneyî wek qadeke girîng a dîsîplîna destnivîsariyê
derdikeve pêş.
MEWLÛDA BATEYÎ BI ZIMANÊ KURDÎ TÊ GOTIN
Edebiyata kurd a klasik, di dema xwe de li medrese, mizgeftan de bingeh girtiye, pêşketiye û bûne stûntirîn bingehên edebiyata klasîk a Kurd.
Mewlûda Bateyî di nav kevneşopiyên Kurdan de cihekî zehf girîng digire.
Mewlûd, bi şikle mesnewiyan tê nivisandin û mijarên jidayîkbûn, zarokatî û pesindayîna cenabê Mihemed pexember e.
Mewlûda Melayê Bateyî an Mewlûda Kurdî, di hemû salvegera rojbûna Mihemed Pêxember de tê xwendin. Ev berhem dîrokî, olî û wêjeyî ye.
Mewlûda Bateyî, di nav civaka Kurdan de wekî kevneşopiyeke gelêrî di şîn, şahî, dawet, civîn û di rojên taybet de tê xwendin.
Her neteweyek bi zimanê xwe mewlûd gotiye û ev mewlûd jî bi zimanê Kurdî ye.
Hemdê bêhed bo Xudayê ‘alemîn Ew Xudayê daye me dînê mubîn
Em kirine ummeta xeyr-ul beşer Tabi’ê wî muqtedayê namiwer
Ew Xudayê malikê mulkê ‘ezîm Daye me mîrasa Qur ‘ana Kerîm
Dînê me kir kamil û nî ‘met temam Ye ‘nî da me Ehmed û dar-ûs-selam
Ew Xudayê bênezîr û zulcelal Bêmîsal û bêheval û bêzewal
Tê gotin ku Melayê Bateyî û mîrê Miksê destebirayê hevûdu bûne û sebra wan bêyî hev nehatiye. Ji ber vê yekê, her sal du sê mehan li cem hev diman û ev yek ji helbesteke wî jî tê zanîn.
Li gorî lêkolînan, sala dawiya temenê xwe, wekî gelek caran, demeke dirêj li cem mîrê Miksê maye û di dawiya werza payizê de, ji bo biçe mala xwe xatir ji Mîr xwestiye û bi rê ketiye. Dema gihîştiye Zozanê Berçelan tê gotin ku berf û bagerê dest pê kiriye û li wir çûye ber rehma Xwedê. Termê wî heta biharê li wir dimîne. Biharê termê wî dibînin ku serê wî li ser kitêbên wî ye û ev helbesta jêrîn di berîka wî de derdikeve. Di helbestê de beşa ku hatiye xwendin ev e:
Ji çirya paşiyê pê da Melayê Bateyê kanê Sefer kêsa bi Miksê da Li ser weqtê zivistanê
Tê gotin ku Melayê Bateyî di gelek babetan de berhem nivîsîne û bi giştî 25 heb berhemên wî hene. Mixabin wekî her berhemên nivîskarên me yên edebiyata klasîk berhemên Bateyî jî gelek kêm gihîştine roja me ya îro.
Li gundê Batê gelek destnivîsên Melayê Bateyî ji aliyê neviyên wî ve bi pêşk û baldariyeke hêja tên parastin. Şênî û melayê gund diyardikin ku ew esehiya berheman ji nifşekê heta nifşekê hatiye ragihandin û niha ew wan destnivîsan di cihên taybet de diparêzin.
Berhemên Melayê Bateyî ji bo şêniyên gund pîroz tên qebûlkirin û qîmeteke berbiçav ji bo berheman tê nişandan.
Wisa dixuye ku di dema xwendina medreseyê de, li gelek medreseyan geriyaye û ji gelek seydayên zana û dilovan ders girtine.
Di helbestên wî de diyar dibe ku ew li gelek deveran geriyaye û welatê xwe û cîhan baş nas kiriye.
Melayê Bateyî, di berhemên xwe de, kurmanciyeke gelek têkûz û bêçewtî bikar aniye.
Bi qasî ku tê zanîn, berhemên hostayê mezin Melayê Bateyî, ev in:
subh û êvarî şeva tarî şemala kê yî tu leyletul qedr û berat in nûra mala kê yî tu çîçeka baxê îrem şûx bejn û bala kê yî tu bo xudê key bêje min kanê şepala kê yî tu dêm kitêb e zulf e haşî şerhê xala kê yî tu.
dilbera gerden şefîf î danuwa durra ‘eden nazik û mewzûn letîf î nexliya selwa çîmen gullîbas î, gulqiyas î, gulenî gulpîrehen ahûya deşta tetarê rehzena aska xeten horiya baxê beheştê çav xezala kê yî tu.
Çavkanî:
Prof. Dr. Abdurrahman Adak; “Destnivîsên Mewlûda Melayê Bateyî di Arşîva Alexander Jaba de: Nasandin û Analîz”. Feqî Huseyîn Sagniç; Dîroka Wêjaya Kurdî. Nivîskar Ziwer Îlhan; Mewluda Mela Huseynê Bateyî; Metnê Rexneyî û Lêkolîn 2016 Weşana Avesta.
