Peymana Lozan 24’ê Temmûzê sala 1923’yan hat îmzekirin, bi vê peymanê Kurdistan hat perçekirin û Dewleta Tirkiye di qada navnetewî de hat qebûlkirin. Wek gelek mijaran, di derbarê vê peymanê de, di vegotinên rewşa heyama avakirina Dewleta Tirkiyê de gelek çewtitî û xelitî hene; ya muhîm hin ji van bi zanebûn û ji bo xapandina millet hatine meşandin. Gelek kitêb bi awayê sansurkirî ji nûve hatine çapkirin, çi belge û kitêbê ku navê Kurdan yan di derbarê wan de hinek agahiyên erênî tê de hebin hatine guhertin, hin vegotin ji wan hatine derxistin û hatine berovajîkirin. Loma demeke dirêj hayê gelek Kurdan ji rastiya dîroka wan tunebû. Lê tekoşîna Kurdan ya sîhsalên dawî, hin bidestxistinên wan û îmkanên teknolojiya îro dike ku hêdî hêdî dîroka Kurdan baştir bê xuyakirin.
Şîrovekirina heyama Peymanên Sewr û Lozan ji bo Kurdan gelekî girîng e, ji ber ku xayîntiya herî mezin di vê demê de bi Kurdan re hat kirin û ji ber wê ev sed sal in Kurd tên qetilkirin, tên surgunkirin, zimanê wan, çanda wan tên dizîn, malên wan welatê wan tên talankirin… Ji ber ku mijar pir berfireh e, li vir em ê nikaribin rewşê bi temamî raxin ber çavan. Di kitêba xwe ya bi navê “Di Sedsala 20’an de KURDISTAN Û SÎNOR” de hebekî din berfireh ez li ser wê demê sekinîme; ji bo çavkaniyên vegotinên vê nivîsê û agahiyên berfirehtir mirov kare li wê binêre. Niha li ser bingeha wê xebatê ez ê bi kurtasî li ser mijarê bisekinim.
Şerê Cîhanê ya 1’emîn bi Agirbesta Mondrosê ya di 30’ê Kewçêra 1918’an de bi dawî bû û vê demê Dewleta Osmanî bi her awayî feşkilîbû, artêşa wê bela wela bûbû. Lê artêşa li şerqê ya ku di bin fermandariya Kazim Qarabekir de bû û ew jî piraya wan Kurd bûn, heya bi Erzîncan, Erzirûm û Qers bidest xistibûn û bi erda Îranê de çûbûn.
Bi Agirbesta Mondrosê artêşa Osmanî mecbûr dimîne ji Qefqas û Îranê vekişe. Di vê navberê de Kurdên ku di nav artêşê de cih girtibûn, tevî çekên xwe beşdarî nav refên serokê berxwedana Kurdan ya li Îranê Smeîl Axayê Şikakî(Simko) dibin. Dema şoreş li Rûsya çêbibû(1917) û eskerê wan paş de vegeriyabûn Smeîl Axa dest danîbû ser çekên wan jî. Hevalbendê wî yê herî mezin Seyîd Taha bû, torinê Şêx Ubeydulah ê ku ji bo serxwebûna Kurdistanê di 1880’yî de serhildaneke berfireh dabû destpêkirin.
Li başûrê hêzên Ingilîz, Frensiz û Îtaliyan hemû erdê Dewleta Osmanîyan dagir kiribûn û gihiştibûn başûrê Kurdistanê, bi rêveberên Kurdan re diketin têkiliyê da ku wan jî ji Dewleta Osmanî veqetînin û di bin hukmê xwe de dîzaynek nû bidin herêmê.
Kurdan di destpêka herbê de di cepheya Rûsan de ku gelek Ermenî jî bi wan re bibûn alîkar, zêde windahî dabûn û ber bi başûr ve bibûn mihacir. Dûra qirkirina Ermeniyan ya ji aliyê Ittihadiyan ve jî bi ser de hat û civat ket halekî pir nexweş. Dema agirbest hat îlankirin, pê re jî pirsgirêkên Ermeniyan derketin pêş û tirsa ku gelek bajarên Kurdan bi ser Ermenîstanê ve berdin di nav xelkê de bela bû. Li himber vê di 4’ê Berfenbara 1918’an de li Stenbolê “Komeleya Parastina Mafên Bajarên Rojhilat” (Vîlayat-î Şarkiye Mudafaa-î Hûkûk Cemîyetî) hate damezirandin û li wilayetên Erzirom, Bedlîs, Diyarbekir, Sêwaz, Elezîz û Wanê şaxên wê hatin vekirin. Piraniya damezrînerên komeleyê Kurd in. Di civîna pêşî a vê komeleyê de hin qerar hatin stendin; ji vana ya pêşî wiha digot:
“Li wilayetên rojhilat mafên tarîxî û irqî yên Tirk û Kurdan di bin miliyeta Osmanî de kom bûye û pêkhatina berjewendiya herdu irqan -bêyî ku yek tecawizî mafê yê din bike- qebûl bûye.”
Ji aliyekî ve jî Cemiyeta Kurd Tealî ya ku di Berfanbara 1918 li Stenbolê hatibû avakirin, di demeke kin de li gelek bajar û navçeyên Kurdistan şaxê xwe vekirin. Ji sala 1919 heya 1922’yan li her aliyê Kurdistanê û li cihên ku Kurd lê dijiyan ji bo welatê xwe azad bikin berxwedanek bêhempa heye. Ev tekoşîna Kurdan di tarîxa Tirkiyê de wek “Herba Xelasiyê”(Kurtuluş Savaşı) tê binavkirin ku bi vê tekoşînê li ser bingeya wekheviya Kurd û Tirkan Tirkiye hat avakirin lê mafê Kurdan yê herî biçûk jî tê de cih negirt.
Ji bo Peymana Sewrê, 18’ê Çileya 1919’an Konferansa Aştiyê li Parîsê dest pê kir. Delegeyên dewletên ku di herba dinyayê de cih girtibûn tevde li wir bûn, biryarên li wir bên stendin wê qedera gelek milletan tayîn bikira. Cemiyeta Kurd Tealî jî wek delegeyê Kurdan Şerîf Paşa wezîfedar kiribûn. Şerîf Paşa dîplometek bi tecrûbe û xwedî danûstendinek berfireh bû.
Di rûniştina 26’ê Sibatê de, Ermeniyan ev herêm dixwestin: Senceqa Meraşê û Klîkyayê, wilayetên Erzirûm, Bedlîs, Wan, Diyarbekir, Xarpût û Sêwazê û beşeke wilayeta Trebzonê ku digihîşt Behra Reş. Bi vî awayî wan dixwest parçeyekî mezin ê Kurdistanê bikin Ermenistan. Dema ev agahî gihişt rêber û xelkê Kurdistan, li hember wezîfedarên Ingilîz, Frensiz û tevgera wan ya li Kurdistan bertekî dest pê kirin, hin ji efserê wan hatin kuştin.
15’ê Gulana 1919’an de Yûnana Izmîr zept kir. Serhildana Şêx Mehmûd Berzencî jî, li Silêmaniyê di 23’yê Gulana 1919’an de dest pê dike. Serhildana Şêx Mehmûd ya bi dû dagirkirina Izmîrê bi çend rojan, dide xuyakirin ku bi nerînek hevpar ya Kurd û Tirkan tekoşîn tê meşandin. Hêzên Ingilîz di dema serhildanê de dişikên û Silêmaniye bi tevayî dikeve destê Kurdan. Şêx Mehmûd serxwebûna Kurdistanê û xwe jî wek hikumdarê wê îlan dike.
Gerek mirov balê bikşîne ser ku dema evqas tekoşîn di nav Kurdan de hebû hîn Mûstafa Kemal li Stenbolê ye û ne xwedî tu tevgerê ye. Padîşahê ku li Stenbolê di qesra xwe de hêsîr ketiye tekoşîna Kurdan dişopîne û xelasiyê di xwe avêtina bextê Kurdan de dibîne. Bi taybetî Mûstafa Kemal Paşa hildibijêre ku bişîne nav Kurdan, ji ber ku berê li Kurdistan wezîfe stendibû û bi giregirên Kurdan re hevnaskirinek wî hebû.
Bi wezîfedarkirina ji aliyê padîşah, M. Kemal wek mufetîşê artêşa Dewleta Osmanî ji Stenbolê bi riya deryayê berê xwe dide rojhilat. Berî derbasî Erzurûm bibe dest bi şandina mektûban ji serokeşîrên Kurdan re dike û dûra jî vêna dom dike. Mustefa Kemal, di “Nutuk”a xwe de wiha dibêje: “Min nameyên taybet ji hin kesên giregir ê gava ez wek kumandarê artêşê li Diyarbekir û Bedlîsê bûm me hevdu nas kiribû re nivîsand û min têkilî û pêwendî bi hin serokên eşîran ên li derdora Wan û Bazidê re danî.” M. Kemal li Stenbolê berî bê wezîfedarkirin gelek caran bi padîşah re li hev rûniştibûn û li ser rewşê gelekî axivîbûn. Bêgûman di serî de li gor talîmatê padîşah dimeşiya. Di mektûbê xwe de, di dan û stendinê xwe de behsa parastina xîlafet û seltanetê dike û dibêje: “Dijminên me, ji bo serxwebûna miletê me têk bibin û wî bikine rewşa koleyan, dixebitin. Hişkere tê xuyakirin ku, ew dayiknîştimana me ya ji bav û kalên me maye dixwazin bikin Ermenistan.”
Berî M. Kemal here, Kongreya Erzirûm dest pê kiriye. Di Kongreyê Erzirûm û Sîvasê de gelek Kurd hene û li ser bingeha wekheviya Kurd û Tirkan biryara tekoşînê tê stendin. Ji 54 delegeyên ku tevî Kongreya Erziromê bûne, 22 jê Kurd in. Tevî 10 delegeyên ku ji Elezîz, Merdîn û Diyarbekirê hatine hilbijartin lê ji ber ku waliyên Osmanî nehiştine ew beşdarî kongreyê bibin dibe 32 delege yê Kurd.
Li Stenbolê bi bangkirina Şêxulîslamê berê û endamê kabîneya wê demê Haydarî Zade, wek nûnerên Komîteya Bilind a Kurdan Seyîd Abdulqadir, Emîn Alî Bedirxan, Mewlanazade Rifat, Pêşkar (yarbay) Emîn Beg û Serdar (bînbaşî) Awnî di 10’ê Temmûza 1919’an de ligel Wezîrê Şer ê Osmanî Abuk Paşa û Wezîrê Deryavaniyê Avni Paşa civînekê çêdikin. Civîn bi sozê ku wê Hikûmeta Osmanî Kurdistaneke xweser (otonom) qebûl bike û walî û erkedarên Kurd jî tayînî Kurdistanê bike, hevdîtin bi dawî dibe.
Ji bo biryarên hevpar Heyeta Temsîliyeyê ku Mûstafa Kemal jî di nav wan de bû û temsîlvanê Hikûmeta Stenbolê, li Amasyayê hevdîtin pêk anîn. Di van hevdîtinê rojên 20-23 Kewçêra 1919’an de hin biryar tên stendin ku wek “Protokolên Amasyayê” tên binavkirin. Di protokolê de tê gotin ku, “Sînorên Dewleta Osmanî yên ku hatine tesewirkirin û pejirandin ew erdên ku Tirk û Kurd li wan bi cih bûne digire nav xwe. Ev piştî îzahkirina nemimkunbûna veqetîna Kurdan a ji camîaya Osmanî bi awayekî muşterek hat qebûlkirin ku ev sînor daxwazeke asgarî ye û divê bê temînkirin. Ligel vê, ji bo bi awayekî serbest pêşketina Kurdan bê temînkirin û bibin xwediyê destûra mafên nîjadî û civakî û bikevin rewacê û ji bo ku rê li ber tovên nîfaqê yên biyaniyan bê girtin, ku ew di bin navê serbixwebûna Kurdan de vê yekê dikin; minasib hat dîtin ku ev yek ji niha ve ji aliyê Kurdan ve jî bê zanîn.”
Gerek mirov balê bikşîne ser gotina “camîaya Osmanî” û li ser pir bisekine. Gelek netewperestên Tirkan radihêjin gotina Osmanî û Tirk yan Tirkiye dixin şûna wê. Ev di wateyê de guhertinên mezin bi xwe re tîne û çewtîtiyek mezin çêdike. Li gor demê jî carna wateyên gotina tên guhertin, em karin bêjin hîn dema Osmanî bi temamî ji holê ranebibû hina navê Tirk ji bedêla Osmanî bikar dianîn, ku qet eleqeya wê bi Tirkitiya îro tune ye.
Em vegerin ser Sewrê, piraya Kurdan li hember pêşdeçûnên Sewrê derdikevin. Ji serokê Cemiyeta Tealî ya Kurdistanê Seyîd Abdulqadir heya bi Seîdê Kurdî û gelek serokên eşîrên Kurdan bi nivîsê ku bela dikin, bi telgrafên ku dişînin Konferansa Sewrê, diyar dikin ku ew fikarên li wir tên pêşniyazkirin qebûl nakin û dixwazin tevî birayên xwe yên Tirk bijîn.
Meclîsa Mebûsan a Osmanî ya dawî, di civîna 28’ê Çileya 1920’an de Mîsaqî Milî (Peymana Milî) pesend û qebûl kir. Di Meclîsê de gelek mebûsên Kurd hene û daxwazên xakê yên ku di Mîsaqê Milî de hatibûn diyarkirin, herêmên Tirk û Kurdan digirt nav xwe; yanî biryarên Protokolên Amasyayê ya ku bi bihevretiya Tirk û Kurdan dewletek nû bê damezirandin ji aliyê Meclîsa Mebûsan a Osmanî ve diket bin fermiyetê.
Piraya sînorê Tirkiye yê îro bi tekoşîna Kurdan hatin muhafezekirin. Li jor mijara sînorê aliyê Rûsan derbas bibû. Di sala 1919’an Kurdên Ruha, Mereş, Mêrdîn, Enteb, Edene û Hekariyê ku bi awayekî rasterast bi herekatên Ingilîz û Frensiyan re rû bi rû mane, ji bo ku biyaniyan ji welatên xwe derxin, wek milîsên herêmî têkoşînên mezin li dar dixin. Yanî Kurd li hemû bajarên ku îro li başûrê Tirkiyê ne li ber xwe didin û nahêlin hêzên Ewrûpî bikevin axa wan. Ji aliyê din ve li Vîlayeta Mûsilê jî Kurd û hêzên Ingilîz her di pêxêlê hev de ne.
Gelek belge pir zelal dide xuyakirin ku yê ewil biryarê li Sewrê qebûl nekir û ew binpê kir Kurd bûn. Şerîf Paşa bixwe ji konferansê vedikişe (5 gulan 1920) û vêna bi nameyekê radigihîne rêberê Kurdan yê li Stenbolê. Şerîf Paşa dide zanîn ku qet şertên Sewrê qebûl nake û îfade dike ku ew ê otonomiya Kurdistaneke neparçebûyî ya di bin serweriya Tirkan de çêtir bibîne. Li ser vê yekê Seyid Abdulqadir di telgrafa xwe ya bi mêjûya 17’ê Gulana 1920’an de, ku li ser navê klûbên Kurdan dişîne ji heyeta Sewrê re, dide zanîn ku di konferansê de gelê Kurd nehatiye temsîlkirin, lewma jî qerarên bên stendin ew ê ne li rê û ne derbasdar bin. Gerek mirov balê bikşîne ser ku vekişîna Şerîf Paşa ji Sewrê û şandina bersiva Seyid Abdulqadir piştî qebûlkirina Mîsaqî Millî ye.
Peymana Sewrê ya ku Kurdistan parçe dikir, di 10’ê Tebaxa 1920’an de hate îmzekirin. Xalên 62, 63 û 64’an, merhaleyên damezirandina Kurdistaneke serbixwe didan xuyakirin; lê ya rastî perçeyek pir biçûk wek Kurdistan hatibû diyarkirin û merheleyên din bi temamî hiştibûn ji komîsyonên ku ji endamên Ewrûpî pêk bên. Beşa pêwendîdar a peymanê wiha diqediya: “Piştî ku serbixwebûna Dewleta Kurdistanê hat pêkanîn, heger Kurdên li wilayeta Mûsilê dijîn, ku ew parçeyekî Kurdistanê ye, bixwazin tev li Kurdistana serbixwe bibin, di vê rewşê de hêzên hevalbend wê nikaribin îtirazê li vê bikin.” Diyarkirina sînorên Kurdistan û Ermenistan ji hevdîtin û gotêbêjên paşê re hatibû hiştin ku wê ev gelek pirsgirêk bi xwe re bianiya. Behsa rojhilatê Kurdistanê (beşa di Îran de) jî nehatibû kirin.
Bi Sewrê, ji Împaratoriya Osmanî bi tenê herêma tengavan, ku ew di bin kontrola navneteweyî de ye, Stenbol û beşeke Anatoliyaya bakurê rojava maye. Hemû erdên din ên Împaratoriya Osmanî, di navbera Îngiltere, Frensa û Îtalyayê de hatibûn parvekirin û li ser gelek dewlet hatin avakirin. Delegeyên Osmanî li Sewrê daxwaz kiribûn ku Kurdistan di nav pergala Osmanî de bê hiştin, lê daxwaza wan qebûl nebûbû û wan bêyî dilê xwe be jî ev peyman îmze kiribûn. Jixwe Stenbol hatibû dagirkirin û dor li wan hatibû tengkirin. Wek ku li jor me îfade kir, ji roja ku lîstikên Ewrûpiyan li Sewrê hişkere bûn û pê de rêveberên Osmanî û Kurd ji bo xelasiyê tekoşînek bihevre dan ber xwe. Kongreyên Erzurum û Sîwas, avakirina meclisa li Enqerê li ser vê bingehê meşiya. Makekanûna 1921’ê, li Izmîtê bi rojnamevanan re li ser Kurdan axaftina M. Kemal ya 17’ê Çileya 1923’yan li ser vê bingehê bû, her çiqasî gelek kêmanî di wan de hebû jî.
Di 16’ê Adara 1920’an de dagirkirina Stenbolê fermî bûye. Hêzên çekdar ên Ewrûpî gelek mebûsên meclisa Osmanî girtine, hin ji wan surgun kirine. Hin mebûs jî direvin û li Enqereyê beşdarî Mustafa Kemal dibin. Meclisa li Stenbol di 11 Nîsana 1920’an de ji aliyê padîşah ve hat fesexkirin û di 23’yê Nîsanê de jî li Enqereyê Meclîsa Mezin a Milet hat vekirin ku navê Tirk yan Tirkiye pê ve tuneye. Edî temsîlkarê dewletê tenê Meclisa Enqereyê ye, gelek mebûsên Kurd jî di meclîsê de hene û wek mebûsê Kurdistan tên binavkirin.
Wek ku tê îdiakirin têkoşînên Kurdan ji hevdû ne qutbûyî ne, hemû rêber li herêma xwe li ser lingan in û di nav têkiliyê de ne. Smeîl Axayê Şikakî jî tim di nav têkoşînê de bû û di vê demê de ji Tirkan alîkariyê distîne. Smeîl Axa jî di erdê xwe re destûr dida berpirsên Osmaniyan ên ku diçûn li başûr li dijî Ingilîzan tevdigeriyan. Gelê ji Kurdistana Tirkiyeyê bi hêviyeke mezin destekê dide Smeîl Axa û jê re alîkariyê dişînin. Di serê Nîsana 1921’an de Wezîrê Karê Derve yê Îranê ji qasidê Ingilîzan re digot, 2 hezar milîsên Kurd yê ji Tirkiyê hatine axa Îranê dagir kirine û gazinê xwe dikirin. Di sala 1921’an de, serkeftinên mezin bi dest xistibû. Qebîleyên Sablaxê (Mahabada îro), Mameş, Mengur, Debokrî, Zerza, Gevrik, Feyzulahbeg, Poştdar, Bane û Qadirxan bibûn yek û artêşên Îranê têk dibirin. Her çiqasî ne li ser hev komkirî bana jî hêzeke eskerî li dor deh hezarî yê hevalbendê Smeîl Axayê Şikakî hebû. Seyîd Taha jî fermandarê artêşê bû. Tevgerê, Mahabad kiribû paytext, kovara “Rojî Kurd” diweşandin, dibistan û nexweşxane vedikirin û Kurdî jî wek zimanê fermî radigihandin. Şêx Mehmûdê Berzencî surgunî Hindistan bibû lê li Başûrê Kurdistanê sekin nakeve serhildanan û dema Smeîl Axa gelekî xurt dibe, ji bo êrîşkirina ser Mûsilê jî dest bi amadehiyan dike.
Mûstafa Kemal jî her bi rayedarên dewletên Ewrûpî re di têkiliyê de bû, welew çi windahî bidaya jî ji bo xwe rehet bike ew bi dû peymanên aşitîyê de bû. Piştî danûstendinên çend mehan di 20’ê Kewçêra 1921’an de di navbera Hikûmeta Enqerê û Rayedarên Frensî de Peymana Enqereyê pêk hat. Peyman ji bo Suriyeyê bi pirayî xeta trênê sînor qebûl kiribû, yanî veqetandina başûrê rojava yê Kurdistanê ji aliyê Hikûmeta Enqereyê ve dihat pesendkirin. Loma hin Kurd ji pêvajoyê ketin şupheyê û dixwestin hin tedbîran bistînin. Li gor lihevkirina Kurd û Osmaniyan Kurd li bende bûn ku gavên pratîk bêne avêtin, wek şandina waliyê Kurd ji bo herêmên Kurdan, kişandina eskerê dewletê û di şûna wan de bicihbûna eskerê Kurd li herêmê xwe. Loma hin bertekî li hember esker û efserên Osmanî tên danîn, lê efserên Osmanî êrîşên tund di miqabil Kurdên sivîl de bikar tînin. Ev jî dadigere Serhildana Qoçgiriyê û qirkirinê li vê herêmê di meclisê de dibe cihê nîqaşên mezin.
Di van rojên ku Kurd hemû li ser piyan in dewletên eleqedar jî, ji bo ku Kurdan ber bi aliyê xwe ve bikişînin dikevin nav hewldanan û mecbûr dimînin hin mafan bidine wan. Ingilîz li Başûr lezê didin xebatên ji bo otonomiyê. Wezîfedarên Ereb ên li herêmê tên vekişandin û Kurdan li şûna wan bi cih dikin.
Li Enqereyê jî di derbarê otonomiya Kurdistanê de li Meclîsê pêşnûmayeke qanûnê di 10’ê Sibata 1922’yan de tê qebûlkirin, di gel ku hin mebûsên Kurd pê nerazî ne û raya erênî nadin. Li gorî gotina Mustefa Kemal, piştî cepheya rojhilat û rojava, dor hatibû ser cepheya başûr. Di Adara 1922’yan de Hikûmeta Enqereyê ji bo Rewandûzê wek qeymeqam Remzî Beg û wek serheng jî Alî Şefîk Beg(Ozdemîr) tayîn kirine. Di nav Kurdan de propagandeyeke mezin a panîslamîst û terefdariya Tirkan li dar xistine, ji wan re pere û çek temîn kirine û destek dane berxwedana wan ya li dijî hukimraniya Ingilîzan. Meclis di 15’ê Hezîrana 1922’yan de, heyetekê di bin serokatiya waliyê berê yê Mûsilê Haydar Beg de dişîne Şemzînanê. Ev heyet ji Smeîl Axayê Şikakî û Seyîd Taha re soz dide ku, heger ew li dijî Ingilîzan berxwedana xwe gur û geş bikin, wê alîkariyê bidin wan. Smeîl Axayê Şikakî, eşîrên Kurd ên girîng ên li herêmê dicivîne û biryara berxwedaneke xurtir dide.
Ev rewş di nav erkedarên Ingilîzan de tirsa windakirina Başûrê Kurdistanê zêde dike. Loma dest bi êrîşên giran dikin, tevî bi dehan balafiran di 10-11 tîrmehê de, herekata hawayî ku li gorî dema xwe herekateke pir mezin e, tê lidarxistin û bimba bi ser xelkê de dibarînin.
Hikûmeta Îranê jî ji bo ku li dijî tevgera Kurd hevkariyekê çêkin bi Enqereyê re di nav dan û stendinan de ne; dikin ku alîkariya bi Smeîl Axayê Şikakî re bê birîn. Bi lihevkirina bi Enqereyê re di Tebaxa 1922’yan de artêşa Îranê bi hêzeke mezin êrîşî Smeîl Axa kir. Ji aliyekî ve Îranê ji aliyê din ve jî Tirkan êrîş kirine û Smeîl Axayê Şikakî têk birine. Smeîl Axa pir şaş dimîne li hember vê durûtiyê… Bi dû de di 25’ê Kewçêrê de jî peymana Tirkiye û Îranê tê îmzekirin.
Ingilîz ji bo di Konferansa Lozanê de destê xwe bi qewet bikin, ku bêjin va em bêhtir heq didin Kurdan û gerek Mûsil bi me ve girêdayî bimîne, biryar didin ku Şêx Mehmûd ji Hîndistanê vegerînin Kurdistan. Şêx Mehmûd, dema di 30’ê Rezberê 1922’yan de digihîje Silêmaniyê, wek qralan, bi kêf û coşeke mezin tê pêşwazîkirin. Nuh digihîje welatê xwe, xwe bi temamî dide doza xwe û di Sermawezê de wek qralê Kurdistanê deng belav dike. Çapemeniya herêmî nivîsand ku wê efserê pêwendiyê Noel (tevî Şêx Mehmûd hatibû û ji bo Kurdistan bê avakirin pir dixebitî), mîna konsolosekî wezîfe bike û di dema danûstendinan de bi komîserê bilind yê Ingilîzan re wê navbeynkariyê bike. Di bin serokatiya birayê Şêx Mehmûd, Şêx Qadir de (ew jî bûbû serekfermandar) Hikûmeta Kurdistanê hate damezirandin. Paytext jî Silêmanî bû.
Li Enqerê, piştî têkbirina Yûnanan bi îmzekirina Mutarekeya Mûdanyayê ya di 11’ê Kewçêrê de, Meclisa Enqerê têra xwe bihêz bû. Di gel gelek nîqaşan be jî di 1’ê Sermaweza 1922’yan de Meclîsa Mezin a Milet bi qanûnekê seltenatî rakir. Bi vî awayî di pêvajoya Konferansa Lozanê de hukimraniya Osmanî ya li Stenbol bêpaye hat hiştin.
Di Konferansa Lozanê de, ya ku di 20’ê Sermaweza 1922’yan de dest pê kiribû, Îsmet Paşa serokatiya delegasyona Meclisa Mezin ya Millet dikir. Di dîrektîfa giştî ya ku meclisê dabû heyetê û ji 14 xalan pêk dihat, meclisê gotibû ku Mûsil neyê stendin, bi tu awayî peyman wê neyê îmzekirin.
Di destpêka danûstendinên li Lozanê hem delegasyonên Ingilîzan, hem yê Meclisa li Enqereyê behsa netewa Kurd û heqqê wan dikin û behsa rêjeya wan ya bilind ya li Vîlayeta Mûsil tê kirin, lê herdu alî jî bi awayê bê tawîz dixwazin Mûsil di dest wan de bimînin. Li ser Mûsil di nav Lord Curzon û Ismet Înonu de gengeşeyên mezin çêdibin. Dema ev munaqeşe li welêt tên bihîstin li wir jî bertekî zêde dibin. Di nav nîqaşên rûniştina roja 25’ê Berfanbara 1922’yan a Meclîsa li Enqereyê meseleya hindikahiyan heye:
“Huseyîn Raûf Beg (Sêwaz): Gelî efendiyan wek hûn dizanin, hemû teşebûsên Ingilîzan ku wan dixwest Tirk û Kurdan tune bikin, li ber yekîtiya van her du neteweyên esîl, îflas kiriye… Kurd nakevin statuya hindikahiyan; îro ji bo Kurdan wek hindikahî bê behskirin, wekî ku mirov behsa hindikahîbûna Tirkan bike. Ji ber wilo ve ev bi temamî red bûye (dengên spas…)”
Ev gotin mifteya gelek mijaran e, di hundirê Mîsaki Millî de nufûsa Kurdan ji ya Tirkan ne hindiktir bû. Di Kurdistan de ji sedî heyştê Kurd bûn û wek Stenbol û Konya li gelek bajaran jî Kurd pir bûn. Loma ew ne hindikahî bûn, eslî ûnsûrên li welatê xwe bûn. Hîn jî yên ku dixwazin mijarê berovajî bikin dibêjin, “Kurd gotine em heqqê hindikahiyan naxwazin” û ya bi dû de nabêjin; erê ji ber ku ew li ser erdê xwe bûn û wek du eslî ûnsûr Kurd û Tirkan bi Mîsaki Millî li ser wekheviyê li hev kiribûn. Kurdan welatek yek perçe dixwestin û Kurdistanek perçebûyî yê ku Ewrûpiyan li Sewrê danîbû ber wan qebûl nedikirin.
Li Başûrê Kurdistanê jî li dijî nêrînên mafên hindikahiyan ên der barê Kurdan de ku li Lozanê dibûn dabaşa mijarê, reaksiyon hene. Di nivîsên rojnameya herêmî ya bi navê Rojî Kurdistan de, yên di Sermaweza 1922’yan de, mirov bi rihetî kare mebestên tevgera Kurdan û hişmendiya netewetiyê, dilsoziya bi Şêx Mehmûdê Berzencî re û rexnegirtina li nêrînên der barê Kurdan de yên hevdîtinên ji bo Peymana Lozanê bibîne:
“Ev rojname (rojnameyeke ku li Bexdayê bi Erebî tê weşandin) Kurdistan wek lîwaya Silêmaniyê bi nav dike û dibêje ku parçeyek ji Iraqê ye; li gorî wan sebeba vê, ji ber ku bi awayekî nêzik bi Bexdayê re têkiliyên vir ên bazirganî û aborî hene. Hikûmeta Kurdistanê jî wek ‘Konseya Îdareyê ya Wilayetê’ bi nav dike. Ev îfade bi tevahî dil dişewitînin. Aqil tu car qebûl nake ku mirovekî ronakbûyî ev çend neheq û xelet be. Me qet hêvî nedikir ku cîranê me yê mezin û dost, mafê me yê hezar salî, têkiliyên dostane yên di navbera hikûmetên herdu welatan û herdu gelan de binpê bike yan jî sînorên me îhlal bike. Ji Iraqê re, bi hezaran feydayên damezirandina Hikûmeta Kurdistanê hene; li aliyê din berdewambûna hebûna Iraqê ancex bi berdewamiya Hikûmeta Kurdistanê mimkun e… Dîrok û cografya wê bi delîlên bi xwe re şahid in ku her tim li dinyayê nasnameyeke gelê Kurd hebûye û her tim wesfê xwe yê neteweyî parastine. Ev gel ji aliyê perwerde, hunerên destkariyê, bazirganî, mafên mirovan, medeniyet, xak, nifûs û hwd. ve ji yên wek xwe li paş nemane, heta ji wan pêşdetir jî dibin. Hiqûq û mafê diyarkirina qedera xwe, di serî û ruhê her ferdê neteweyê de bi awayekî xurt cih girtine. Di nîmetê maf û sînoran de, ku ji aliyê Cemiyeta Miletan ve dest bi belavkirina wan hatiye kirin, para me jî heye. Ji bo parastina vê parê, em madî û manewî hemû cure fedekariyên ku hewce bikin, didin ber çavan… Em bi hemû jixwerazîbûna xwe, radigihînin ku em gelekî paqij û bêtirs in. Em ne kole, em azad in… Hemd ji Xwedê re ku şeva me bû roj û rêveber û pêşewayekî wek Qralê Kurdistanê Mehmûdê 1’em mîna Mesîhê ku wê ji nû ve were ser rûyê erdê, ji bo me ji nû ve çêbû… Mebesta pîroz a Qralê Kurdistanê ew e ku sînorên sirûştî yên Kurdistanê û mafên wê biparêze û bi cîranên me re wek bira têkiliyên baş deyne.
Kurdistan. Gava yekî zane vê peyvê bi lêv dike, ne tenê herêma Silêmaniyeyê, qesta cografiyeke hîn firehtir dike û gelê Kurd ê yekbûyî, yê pir tîne bîra xwe. Sînorên sirûştî yên vî welatî kifş in. Digel ku nifûsa Mûsilê ji Kurdan pêk tê jî, çima mirovên ji derve, bi paş ve stendina vê wilayetê yan jî behsa bidestxistina wê dikin? Tirk, Ereb û Suryanî daxwazên xwe yên derbarê vê yekê de, dispêrên hebûna mirovên xwe yên ku hejmara wan hindik e…. Hêviya me ji Konferansa Lozanê, ne bi awayê parastina hindikahiyê, teyîdkirina mafê jiyana li ser axa welatê xwe yê xelkekî mezin ê serbixwe ye.”
Di dema ku Konferansa Lozan dom dikir, di dawiya meha Berfanbara 1922’yan de, ji Bexdayê ev agahî li Başûrê Kurdistanê tê belavkirin: “Hikûmeta Brîtanyayê û Hikûmeta Iraqê, di nav sînorên Iraqê de heqê avakirina Hikûmeta Kurdan a ji aliyê Kurdên ku li nav tixûbên Iraqê dijîn qebûl dike û divê ku bendên Kurd ên cuda cuda di demeke gelekî kurt de, di nav xwe de li hev bên da ku biryar bidin ew ê şeklê hikûmetê çawan be û sînorên wê kîjan deveran bigire nav xwe û li hêviyê ne ku ew heyeta wan a rayedarkirî bişînin Bexdayê da ku li ser têkiliyên aborî û siyasî yên ku wê bi hikûmeta Majeste re û bi hikûmeta Iraqê re bên danîn, gotûbêjan bikin.”
Şêx Mehmûd alaya Kurdistanê li Ranyayê daleqandiye. Di 8’ê Çileya 1923’yan de Smeîl Axayê Şikakî bi serbilindayî dikeve Silêmaniyê, esker jê re merasîma fermî çêdikin, heft pare top tê avêtin, betlaneya ji bo rojekê tê îlankirin.
Di hevdîtinên ku li Sîlêmaniyê di navbera Smeîl Axayê Şikakî û Şêx Mehmûd de pêk tên, yekbûna herdu tevgeran û daxwazên hevpar tên rojevê. Dûra di bin serokatiya Smeîl Axayê Şikakî de desteya pêşewayên Kurd, li Hewlêr û Silêmaniyê bi efserên siyasî yên Birîtanyayê re hevdîtinan pêk tînin û biryar didin ku di sînorê Tirkiyê û Îranê de dewleteke Kurd a ji aliyê Brîtanyayê ve destekkirî, bê avakirin. Di van civînan de Seyîd Taha jî heye.
Hin kes sebeba neavakirina Kurdistanê bi hewldanên pêşewayên Kurdan û bi şeklê tevgera Kurdan ve girê didin. Ev ne rast e. Esas a ku Kurdistan perçe kiriye çavberdana dewletên mêzin a dewlemendiya wê ye, rewşa wê ya stratejîk e. Ma qey mezinên Kurdan wek ên Ereban, xelkê Kurd wek Ereban nedihatin. Lê Ereban gelek dewlet ava kirin û Kurd nebûn xwedî otonomiyê jî. Erdên Ereban dûrî navenda Osmaniyan Stenbolê ne û bê bertekî bi Ewrûpiyan re lihev kirin. Kurd di nav saziyên Osmaniyan de xwedî cihên girîng bûn û digotin di van rojên teng de em ê çawa dev ji birayê xwe yê Tirk berdin. Wek gelek deman Kurd ji avakirinê re xebitîne ne jî xerakirinê re. Hişkereye ku Kurd tevde li ser lingan in, bi qedirdayîna bilind ya netewa xwe doza heqqê xwe dikin, tenê kêmaniyek wan heye, ne xwedî artêşek tekûz û sîlehên bi teknîka demê ne. Yanî ewqas berxwedan, li hember tiyare û bombê bi ser wan de hatin barandin wê negihe tu encamê.
Dema mirov xeyala xwe bidêyê, her ku li Başûrê Kurdistanê geşedanek ji bo Kurdan çêdibû, Hikûmeta Enqereyê jî behsa ‘Kurdistana Otonom’ tîne holê, lê newêre pêde here, ji bo ku qet quwetek nekeve destê Kurdan da ku nemînin bi destê xwe.
Di 16/17’ê Çileya 1923’yan de Mustefa Kemal li Îzmîtê ye, civînek çapemeniyê li dar dixîne. Sernivîskarê Rojnameya ‘Vakît’ Ahmet Emîn Beg ji Mustefa Kemal dipirse “Pirsgirêka Kurdîtiyê çi ye? Heger hûn wek pirsgirêkeke navxweyî behs bikin dê baş be.” Ew jî wiha bersiv daye:
“Pirsgirêka Kurd; ji bo berjewendiya me, yanî ji bo ya Tirkan jî qet nabe dabaşa mijarê. Wek ku hûn jî dizanin, Kurd ên ku di nav sînorê me yê neteweyî de hene, wisan bi cih bûne ku li kêm cihan zêde ne. Lê, ji ber ku ev zêdebûna xwe jî hêdî hêdî winda kirine û hingî ketine nav Tirkan, sînorekî wisan çêbûye ku heger em li ser navê Kurdîtiyê bixwazin sînorekî bikişînin, wê gavê hewce dike em Tirkîtiyê û Tirkiyeyê mehf bikin. Mesela, divê ku em li sînorekî wisan bigerin ku heta Erziromê diçe, heta Erzinganê, Sêwazê diçe, heta Xarpêtê diçe. Û heta divê ku em eşîrên Kurd ên li çolên Qonyayê jî bînin ber çavên xwe. Lewma, li şûna ku em Kurdbûneke bi serê xwe bifikirin, li gorî pêwîstiya qanûna Teşkîlata Esasî, jixwe ew ê cureyek otonomiyên cihkî çêbibe. Bi wî awayî gelê kîjan lîwayê Kurd be, îcar ew ê xwe bi xwe wek otonom îdare bike. Ji bilî vê, gava ku behsa gelê Tirkiyeyê bê kirin, hewce ye ku Kurd jî bên îfadekirin. Dema ew neyên behskirin, her tim mimkûn e ku ji vê yekê ji bo xwe pirsgirêkan çêkin. Niha Meclîsa Mezin a Miletê ya Tirkiyeyê hem ji wekîlên Kurdan hem jî ji yên Tirkan pêk hatiye û van herdu gelan hemû berjewendiyên xwe û qederên xwe kirine yek. Yanî ew dizanin ku ev tiştekî bişirîkatî ye. Mirov rabe xetên sînorekî cihê bikişîne wê ne rast be.”
Îsmet Înonu jî di 23’yê Çileya 1923’yan de, di gotûbêjên Lozanê de, wiha pesnê Kurdan û behsa xwestekên wan dike:
“Mafên ku mafên hemwelatîyê û qabiliyetê wan negire nav xwe û mafên ku tê gotin qaşo wê ji bo hêrêma otonom bên naskirin, tu carî wê têra nîjadeke esîl ê mîna nîjada Kurd neke… Ev fikarên ku bi qasî Kurdên Mûsilê, ji bo Kurdên li Anatoliyayê yên li deverên din jî derbas dibin diyar dike, bê çima ev serê çar salan e ew otonomiya derewîn a ku dane rûniştvanên li beşa rojhilata wilayeta Mûsilê ew qayil nekirine û çima bi wan nedane qebûlkirin ku bibine wek wan însanên ku bi rastî ketine bin îdareya mêtingehiyê de.”
Li Lozanê roja 23’yê çileya 1923’yan, di dema gotûbêjên li ser Mûsilê, serokê heyeta Ingilîzan Lord Curzon behsa serhildanên Kurdan dike û diyar dike ku Kurd ji îdareya Tirkan ne memnûn in. Li hemberî vê yekê Îsmet Paşa dibêje “Bi qasî ku Hikûmeta Meclîsa Mezin a Milet ya Tirkan e, ya Kurdan e jî, Ingilîz hîn neketine Silêmaniyê, gelê Kurd û Ingilîz jî tim bihevre şer dikin. Fermandarên artêşa Tirk ên ku ketine Şerê Cîhanê û Şerê Serbixwebûnê, xizmetên gelê Kurd ên ku ji bo rizgariya welêt û fedekariyên ku nîşan dane bi rêz û heyranî pêşwazî dikin.” û dibêje ku, di van şeran de “Kurd û Tirk bi hevkarî xebitîne.”
Heyeta Ingilîzan heqqê Kurdan qebûl dikin û di derbarê netewa Kurd de ji Ismet Înonu bêhtir xwedî agahî ne, lê dixwazin Mûsilê bi Iraqê ve girêdin, ji ber ku bêyî Mûsil ew ê pir qels bûya. Îngiltere di 1922’yan de ji aliyê aborî ve di qirîzê de ye. Ew 10 sal bûn Osmanî jî di şer de bûn, ji bo Mûsilê taqeta wan û şer nemabû. Rewşa Îranê jî heman tişt e. Yanî tu yek ji wan ne xwedî wê hêzê ye ku karibe bi mudaxeleyeke leşkerî bi hêzên din tevde re şer bike. Lewma her yek ji wan ji bo parçeyê ku di destê wan de bû winda nekin her cure dek û dolab digerandin. Dawî ji tevda re ya rehet payêkirina Kurdistan bû, bêyî ku tu alî mafên Kurdan bînin holê. Ji ber ku xurtbûna perçeyek Kurdan talûkeya ku karibin dest bavêjin parçeyên din bi xwe re dianî. Îca her alî ji bo Kurdên li nav parçeyên xwe haş bikin, wek ku dixwazin ji Kurdan re bibin alîkar dixuyên, lê gavek li pêş û dudu li paş tên avêtin; ev jî dike ku Kurd wext û qewetê winda bikin.
Dîsa Kurd bi gotina hatibûn xapandin, ku ev şekil danûstendina rêveberiyê xerîb bû ji wan re. Wek ku di gelek belgeyan de tê xuyakirin, hertim hatiye ziman ku heyeta Meclîsa Enqereyê Kurd û Tirkan temsîl dike, ma ewqas civîn û gotinên giregiran çawa wê tu cihekî negre, ma dihat aqilê kê ku heya bi zimanê wan wê bê qedexekirin û her levzek Kurdî bêjin wê ceze bixwin. Heya wê rojê kesek tiştekî bi vî rengî nedîtibûn. Mustafa Kemal hertim anîbû ziman ku, ka pêşî em welatê xwe ji dujmina xelas bikin, dûra em ê li hev rûnin û di nav xwe de meseleyê xwe hal bikin. Kurd jî bi serê xwe ne xwedî hêza ku karibin li hemberî van dewleta hemûyan derkevin; ew mecbûr bûn xwe bi aliyekî ve bigirin. Ji bo Kurdistan perçe nebe dilê gelek Kurdan bi ser Tirkiyeyê ve ye, lê ew dibêje qey gotin û soze hatine dan wê bê cih û hayê gelekan ji felaketa netewdewletiya Tirkan ku bi ser wan de tê tune.
Ji bo tev li konferansê bibin temsîlvanên Kurd jî hatibûn xwestin, wek temsîlê Kurdan bi Îsmet Înonu re di delegasyonê de mebûsê Kurd Zulfu Tîgrel jî çûbû, lê roja ku mijar Mûsil bû xwe wek nexweş dabû xuyakirin, ji odeya xwe derneketibû û her tişt ji Îsmet Înonu re hiştibû. Xuyaye di nav xwe de wilo biryar stendibûn. Ji ber pirsgirêkên ku li Sewrê danîbûn ber Kurdan, mebûsên Kurd nedixwestin li wir wek Kurd bi dewletên Ewrûpî re bibin muhatab ku mijarên Sewrê dîsa deynin ber wan û tenê dixwestin Mûsil tev li perçê din yê Kurdistanê bibe da ku dûra ew û Tirk li hev rûnên û dewleta nû bihevre bi rê ve bibin. Ne wek delegasyonê Kurdan çûbe jî Îsmet Înonu jî Kurd bû û serokê delegasyonê bû û hertim digot em Kurd û Tirk me biryara bihevrebûnê daye, em tevde milletê musulman in.
Di serê hevdîtinên Lozanê de her çiqasî Îsmet Înonu xwestibe Mûsil bidest bixîne jî, dibîne ku Ingilîz tûjtir bi ser meseleyê de tên, ew jî sist dibe û hiştina mijarê ji Cemiyeta Miletan re derdikeve holê. Ji aliyekî ve Heyeta Ingilîzan fêm dike ku Îsmet Înonu dikare dev ji Mûsil berde heke li başûrê Kurdistan heq nedin Kurdan da ku sibe dusibe ew ji Kurdên bakur re nebin mînak. Ji zimanê hev fêm dikin û gotin dadigere ser firotina Mûsil, ka di miqabil wê de çi dihat xwestin. Bêyî tu zehmetiyan derketina ji Stenbol ya Ingilîz, Frensiz û Îtalîyan, dana paya ji petrola Mûsilê… Lê gerek Îsmet Înonu pêşî bihata li Enqerê ev bida qebûlkirin.
Di hevdîtinên li Lozanê de roja 4’ê Sibata 1923’yan ba ber bi ku kêşeya Mûsilê ji bernameya Konferansa Aştiyê ya Lozanê bê derxistin û ji bo ku her du alî di nav xwe de li ser vê meseleyê li hev bikin herikî û konferans hat betalkirin. Ev ji bo Tirkiyeyê gava fermî ya ber bi windakirina Musilê de bû. Helbet Ismet Înonu hertim di derbarê rewşê de telgraf dişandin Enqereyê û bêyî Mûstafa Kemal tu gav netavêtin. Dema Îsmet Înonu vedigere û di meclisê de ji bo peyman bi vî awayî bê qebûlkirin diaxive, meclis li bin guhê hev dikeve lê Mustafa Kemal hevaltiya wî dike.
Li gel ku mebûsên Kurd û ne Kurd dana Mûsilê bi tundî red dikin, derbarê vê yekê de biryarekê bi meclîsê nikarin bidin stendin. Bi temamî hukmê Mûstafa Kemal û Îsmet Înonu yê ku bi her awayî pê ve girêdayî ye derbasdar e, wan jî biryara jidestberdana Mûsilê stendibûn. Ji aliyekî ve Ismet Înonu ji bo ji nû ve li Lozan hevdîtin pêk were bi rayedarên Ingilîzan re têkilî datanî. Ji aliyê din ve Mûstafa Kemal ket tevgera feşkilandina meclisê ya ku xuyabû qet vê Peymana Lozan îmze neke. Mustafa Kemal meclisê bela dike û di şûna wê de kesên hevalbendên xwe dike mebûs û incex bi wî awayî pêvajoya Peymana Lozanê dimeşîne. Di vê derbarê de çavkanî pir in û ê ku bixwaze bi rehetî dikare xwe bigihîne van agahiyan. Bi kurtasî biryar hat dayîn ku Mûsilê ji Ingilîzan re bihêlin, bi şertê ku Kurd ber xwe nebînin. Ji xwe ji niha û pê de di herdu aliyan de jî ji bo Kurd û Kurdayetî bihata tunekirin wê bername bihatina meşandin.
Di cepheya Ingilîzan de xizmeta ji vê nerînê re di demeke kin de dest pê kir. Piştî ne bi gelekî rayedarên Ingilîz biryara ku Şêx Mehmûd xelas bikin distînin û dîsa dest bi bombebaranên li ser Kurdan dikin. Di 22’yê Sibata 1923’yan de yekîneyên Hindistanê tînin herêmê û fîloyeke mezin a ji 20 balafiran li esmanên Kerkûkê xuya dike. Di 24’ê Sibatê de bela dikin ku hikûmeta Şêx Mehmûd nas nakin. Silêmanî careke din bi bombekirina Hêzên Hewayî yên Qraliyetê re rû bi rû dimîne. Di 4’ê Adarê de Şêx Mehmûd mecbûr dimîne ku Silêmaniyê terk bike û derkeve serê çiyayê xwe.
Li Meclîsa Enqerêyê li ser Mûsilê gelek munaqeşe çêdibin, tê wê radeyê ku sîleh li hev bikşînin. Piraya mebûsan Îsmet Înonu bi xayînti îtham dikin û dixwazin wezîfeya wî bê betalkirin. Ji mebûsên Kurd ên li Meclîsê Yûsif Ziya Beg dibêje ku, veqetîna Mûsilê tê wateya parçekirina welatê Kurdan û divê ku ew bi birayên xwe re yên li Bakur bibin yek. Di 6 ê Adara 1923’yan de dibêje ku “…Kursiyeke Mûsilê di dîroka Kurdan de heye. Gelî hevalan, çawan mirov nikare insanekî bike du parçe yan jî parçeyekî wî jê bike, ji Tirkiyeyê veqetîna Mûsilê jî ne mimkun e, hevalino. Terk û li rastê hiştina Mûsilê, pi paş de avêtina ji bo salekê, ji bo şeş mehan, lîstikek pir bixeter e…”
Meclisa Millet biryar stendibû ku heta xelasiya welat tekûz bike wezîfeya xwe dom bike, lê di 16 Nîsana 1923’yan meclîs hat belakirin û hevdîtinên Lozanê di 23’yê Nîsanê de careke din dest pê kirin. Piştî bazarên ku heft mehan domiyabûn, di 24’ê Temmûzê de peyman ji aliyê Îsmet Înonu û berpirsên din ve hat îmzekirin. Di peymanê de kêşeya Mûsilê di cih de hatibû hiştin. Xala 3’yem a peymanê ya derheqê Mûsilê de wiha ye:
“Sînorê di navbera Tirkiye û Iraqê de, ew ê di nav neh mehan de, bi riya lihevkirina dostane ya di navbera Tirkiye û Brîtanyaya Mezin de wê bê diyarkirin. Di nav dema hatiye behskirin de, heger herdu hikûmet li hev nekin ew ê mijarê bibine Konseya Cemiyeta Miletan. Hikûmetên Tirk û Ingilîz, heta derbarê mijara sînor de bigihîjin biryarekê, ku qedera qethî ya herêmê girêdayî vê qerarê ye, teahûd dikin ku bi hawê rewşa niha ya herêmê biguherîne ew ê çalakiyeke leşkerî yan jî ya bi cureyê din nekin.”
Ji ber ku piraya mebûsan Peymana Lozan qebûl nedikir Meclisa 1’emîn ya rojê giran hatibû belakirin. Di gel ku ji ber hiştina Mûsil, di meclisê de Ismet Înonu wek xayîn dihat binavkirin û dixwestin wezîfeya wî jê bê stendin, dîsa ew çûbû Lozanê û peyman îmze kiribû. Loma Peymana Lozanê ne derbasdar e, bêyî îrada millet hatiye îmzekirin.
Ewqas tekoşîna ji bo xelasiya welat ketibû riyek din û Mûstafa Kemal wê ji padîşah zêdetir bibûya xwedî erk. Mustafa Kemal muxalefet tevde tasfiye dikirin û bi lez û bez xwe ferz dikir li ser her tiştî. Meclisa nuh ji zilamê xwe ava kiribû. Ne tenê li hember Kurdan hatibû guhertin, hevalê xwe yê herî nêzîk jî bi mahneyekê bertaraf dikirin û tenê ya xwe dimeşand. Taqet bi xwe re ne didît ku bi Ingilîzan re şer bike, lê çawa be Kurdê ku xwe spartibûnê di nav lepê wî de bûn, bê çek bûn, kuştin û talankirina wan rehet bû.
Ingilîzan jî pêvajo xweş tehlîl kiribûn, di 4’ê Kewçêra 1923’yan de Wekaleta Komîseriya Bilind a Iraqê ji bo Sekreteriya Wezareta Koloniyan, di derbarê Mûsilê de wiha nivîsîbû:
“Li gorî ku ez ji hin çavkaniyan hîn bûme, biryardarbûna Tirkan a der heqê Kurdistana Başûr de, xwe dispêre wê baweriyê ku em ê otonomiyê bidin herêmên Kurdan ên li Iraqê. Ev yek wê bibe sedem ku Kurdên di bin îdareya Tirkan de hatine hiştin reaksiyonê nîşan bidin û zorê bide wan ku ew jî otonomiyê bixwazin. Heger em bi awayekî resmî ji Tirkiyeyê re teahûd bikin ku bi guhertina mercan me dev ji fikara dayîna otonomiyê ya ji bo Kurdan berdaye, ku ew di Peymana Sewrê de cih digire û mebesta me ew e ku em hemû herêmên Kurdan heta tixûbê li aliyê Mûsilê bi ser Mezopotamyayê ve (Iraqê ve-E) berdin, ez wisa difikirim ku ew ê gotûbêjên der barê sînor de gelekî rihet bibin.”
Îcar biryar li gorî vê ramanê pêk tên. Hewldaneke herî biçûk a Kurdan li kîjan aliyî be bila bibe, bi fikara ku wê bandorê li Kurdên aliyê din bike, hemû bi hev re wê li dij bisekinîna. Di Temmûz û Tebaxa 1923’yan de Ingilîzan careke din dest bi bombebarandina li ser Silêmaniyê kiribûn.
Tirkiye jî bi makekanûna 1924’an de wê dijayetiya xwe ya li hemberî Kurdan pir zelal bikira. Bi vê makeqanûnê zimanê Kurdan, çanda wan û kesayetiya wan tê înkarkirin. Nêrînên di 9’ê Adara 1924’an de ji aliyê komîsyona ku Makekanûna 1924’an amade kiribû, raman û riya wê bê meşandin bi awayekî hişkere îfade dikir:
“Dewleta me dewleteke neteweyî ye, ne dewleteke pirnetewe ye. Dewlet ji Tirkan pê ve miletekî din nas nake. Di nav memleket de, kesên ku ji nîjadên din in û divê xwedî heman maf û hiqûqê bin hene. Lê ne mimkun e ku mirov li gorî rewşa wan a nîjadî mafan bide wan an jî tiştên ku were wê wateyê bike. Wekî her miletekî nû, dibe ku miletê Tirk jî kesên ne ji heman nîjadî vehewîne nav xwe. Lê tenê miletê Tirk xwedî wê hunerê ye ku dikare hemû nîjadan li hev kom bike.”
Xelîfetiya ku ji bo gelên Osmanî pir girîng bû, di 4’ê Adara 1924’an de ji aliyê Meclîsê ve tê hilanîn; bi rakirina xelîfetiyê banê hevalbendiya ser bingeha misilmantiyê ji holê hatibû rakirin. Di cih de, hin rêzetedbîrên li dijî Kurdan jî hatin stendin. Girtina dibistanên Kurdan, qedexekirina axaftina bi Kurdî, cezakirina rêber û pêşengên Kurdan, înkarkirina hebûna Kurdan, zordarî û hwd.
Ji bo meseleya Mûsilê ku li Lozanê hatibû taloqkirin heyetên Ingilîz û Tirkan di navbera 19’ê Gulanê û 5’ê Hezîrana 1924’an de li Stenbolê li hev civiyan û bêyî bigihîjin encamekê dawî li gotûbêjên xwe anîn. Bi vî awayî çareseriya pirsgirêkê ji Cemiyeta Miletan re ma. Jixwe ji roja ku taloqkirina meseleya Mûsilê ket rojevê Meclisa Enqereyê zanîbû ev tê wateyê windakirina Mûsilê û pevçûnên giran qewimîbûn. Çûn û hatinên ji niha û pê de tenê xwesteka hîn bêhtir berjewendiya yê aliyan li miqabil hev e.
Komîsyona Cemiyeta Miletan wê pêşî biçûya Londonê, paşê Enqereyê û dûre jî derbasî Başûrê Kurdistanê bibûya da ku serî li fikar û nêrînên xelkê Kurd bida. Ew di 16’ê Çileyê 1925’an de digihên Bexdayê. Di vê demê de ji bo ku Igilîz bidin nîşandan bê bi Mûsilê re çiqasî di nav ahengeke tam de ne, li cepheya Iraqê xebateke bêsekin heye. Qral Faysal jî ji komîsyonê re di derbarê Mûsilê de digot ku, mesele hebûn û nebûna Iraqê ye.
Komîsyona Tehqîqatê, li Vîlayeta Mûsilê piştî lêkolînên sê mehan raporek amade kiribû. Komîsyon vê raporê di 16 Temmûza 1925’an de pêşkêşî Konseyê dike, em li çend gotinên raporê binêrin:
“Kurd, piraniya nifûsê pêk tînin. Ew ne Tirk ne jî Ereb in. Bi zimanekî aryan diaxivin. Bi tenê Kurd û Ereb civatên qerebalix ên ku li warên mezin bi cih bûne pêk tînin. Ji bo çêbûna xeteke bi armanca veqetandina nîjadên cuda, mirov kare tenê belavbûna bi zêdebûn a van her du hêmanên nifûsê bide ber çavan. Ev xet, wê di çolên bibereket û xwedî nifûseke zêde de bibihure, Mûsilê bibire û ber bi nuqteya ku Çemê Dîcleyê û Zêya Biçûk digihên hev dakeve. Nîjadên din hemû, li her aliyê welêt belav bûne…. Heger em mecbûr bana tenê netewetîyê bidin ber çavan, divîbû biryara avakirina dewleta Kurdistan jî mecbûrî bûya, çinkû ji heştan pêncê nifûsê Kurd in…
Em di nav Kurdan de hişmendiyeke neteweyî ya mezin dibe dibînin ku bi awayekî hişk alîgirê Kurdayetîyê ye û ne ji bo Iraqê ye; ev hiş li başûr bi awayekî hîn xurt bi pêş ketiye û gava ber bi bakur ve diçe qels dibe, li çiyayên Eqreyê û li deşta Mûsilê bi tevayî winda dibe. Li hêla din di nav Tirkên li wilayetê de jî, bi awayekî hişkere hişmendiya neteweyî xurt e. …. (Heger) beyanên li hemû parçeyên herêmê li ber çavan bên girtin, pir hindik, bi awayekî muhtemel wê ber bi Iraqê ve bikeve. Ligel vê yekê, ev beyan gelekî tên guhertin û ji aliyên şertan ve wisan hatine dorpêçkirin ku ji bo statûya siyasî ya welêt a di dahatûyê de, bi tena serê xwe wek bingeh nikare bê dîtin… Heger rejîma mandayê di wexteke kurt de bi dawî bibe, gelek alîgirên Iraqê wê bixwazin dîsa tevî Tirkiyeyê bibin.
… Komîsyon bi mebesta ku îmkanê bide bipêşketin û biqewetbûna dewleta nû, gihîştiye baweriya ku divê şeklê birêvebirinê ya heyî ya mandayê ji bo demekê bê domandin.
… Divê rêz ji daxwazên Kurdan re bê girtin, yên derbarê welatê wan de; kesên ji nîjada Kurd wek erkedar ji bo rêveberiya edaletê û perwerdehiya dibistanan bên tayînkirin û zimanê fermî yê di van hemû xizmetan de bi Kurdî be.
Komîsyon gihiştiye wê qin’etê ku, heger kontrola Cemiyeta Miletan a li ser wadeya peymana çar salî ya ku di navbera Brîtanyaya Mezin û Iraqê de derbasdar e, bi dawî bibûya û heger derbarê mijara otonomiya herêmî de teqez aminiya Kurdan neanîna, ew ê piraniya gel serweriya Tirkan ji ya Ereban çêtir bidîta.”
Komisyon di gel ku hin rastiyê Başûrê Kurdistan anîne ziman, hişkere ye ku terefgiriya Ingilîzan hatiye kirin û giranî dane ser liserlingahiştina dewleta nû, Dewleta Iraqê.
Li Enqereyê, li Meclîsa Mezin a Milet ya Tirkiyeyê(îca Tirkitiya dewlete pir hişkere ye), her çiqas ne wek Meclisa 1’emîn be jî, li ser meseleya Mûsilê nîqaş û gengeşe çêdibin. Dîsa jî Peymana Enqereyê di 5’ê Hezîrana 1926’an de hat îmzekirin û hiştina Mûsilê ji Iraqê re li ser kaxetan jî hat pesendkirin. Bi vî awayî Kurdistan hat parçekirin û parvekirin, ji ber vê peymanê jî ev sed sal e Kurd di bin zilm û zordariyê de ne. Kurdan jî tu carî ev peyman qebûl nekirine û serhildanên wan bê navber heya roja me dom kirine.
WEK ENCAM:
1- Bi Peymana Sewrê Kurdistan dihat perçekirin û pêvajo diket destê Erwûpiyan, loma Kurdan ev peyman qebûl nekirin.
2-Piraya Kurdan li ser bingeha wekheviyê bi Tirkan re tekoşîn kirin, heta yê ku Tirkiye ber bi avakirinê de bir Kurd bûn, bi tekoşîna di sînorên Rûsya de heya bi Hatayê. Yan na dewletek biçûk ya ku li Sewrê hatibû destnîşankirin ji aliyê rayedarên Osmanî ve hatibû qebûlkirin; lê mixabin wek gelek caran dîsa bi Kurdan re xayîntî hate kirin û rewş veguherî çerqa tunekirina Kurdan.
3- Kurd tu carî xwe wek hindikahî qebûl nekirine, ji ber ku ew unsûrên eslî yê welatê xwe bûn û rêjeya nufûsa wan ya di hundirê Mîsakî Millî de ji ya Tirkan zêdetir bû.(Dema mirov nufûsa wê demê û mubadeleyên piştî Lozanê jî bide ber çavan, ev pir zelal e.)
4-Ji ber ku qeweta şer bi xwe re nedîtine Mustafa Kemal Mûsil feda kiriye û berê xwe daye Kurdên ku di her merheleyî de pê re bibûn alîkar, heya bi dema ku hukûmeta Stenbol şenaqa wî dabû jê re bibûn pişt.
5- Bi makeqanûna 1924’an bi temamî înkara Kurdan zelal bû, Kurd ji mafê herî biçûk yê hindikahiyan jî man mehrûm û bi dû de serhildanên Kurdan yê berfireh dest pê kirin.
6- Bi perwerdehiya sed salî û pêşdeçûna netewperestiya Tirkitiyê, îro Mîsaqi Millî bi awayekî din tê bilêvkirin ku tu eleqeya wê bi rastiyê re tuneye. Di pêvajoya Sewr û Lozanê de, bi şertê wekheviya bi Tirkan re, Kurdan xwestibû welatê wan perçe nebe û başûrê Kurdistan têkeve sînorê Mîsaqi Millî.
7- Mûsil di ber Stenbol de hat dan, piştî Peymana Lozan hat îmzekirin di 6’ê Kewçêrê 1923’yan de eskerên Ewrûpiyan ji Stenbolê bi merasîm, bi selamdana beyreqa Tirkî xatirxwestin, bi çepik û bi barandina gulan bi ser wan de berê xwe dan welatê xwe.
8- Neheqiya ku li Kurdan hate kirin ev sed sal in kiriye ku di dewletên Kurdistan li hev payê kirine hertim şer û windahî hebin.
