KÜRTÇEDE ZARFLAR
Dİ KURDÎ DE HOKER
Ekoyê Cemil
Zarflar, fiillerin durum, sıfat, yapım, yer, sayı ve zamanlarını belirtirler. Zarfların sıfatsız hiç bir anlamları yoktur. Sözcüklerle birlikte kullanıldığında, fiil ve sıfatların anlamlarını değiştirmeye yardıncı olurlar. Yer ve zaman, durum ve kıyaslamada kullanılan isimler zarf olarak devreye girebilirler. Zarflar isim olmalarına rağmen, her isim zarf değildir. Esasen zarfların kullanım alanı fiillerdir. Bu yüzden onlara fiillerin sıfatı da denilebilinir.
Zarflar genel olarak beşe ayrılırlar:
1- Durum Zarfları
2- Zaman Zarfları
3- Yer ve Yön Zarfları
4- Nicellik Zarfları
5- Soru Zarfları
1. DURUM ZARFLARI – HOKERÊN REWŞÊ
Bir fiilin nasıl ve niçin yapıldığını Durum zarfları belirler. Zarflar, fiiller ile birlikte kullanılırken, “neden, niçin, nasıl ve niye” sorularından herhangi birisinin cevabını verirler.
Ancex, wisa, baş, xirab, herdem, hêdî, zû, bilez, sivik, qehremanî, biratî, mirovtî, hevaltî, tehlî, şîrînî û hwd.
Örneğin:
Dildar xwe serserikî avête li nav avê.
Dildar başüstü suya atladı.
Dujmin bi dizî hûn şopandiye.
Düşman sizi gizlice takip etmiş.
Ew avayekî bilez dimeşe.
O, hızlı bir biçimde yürüyor.
Van keviran bi şêweyekî rast rêzbikin.
Bu taşları doğru olarak diziniz.
Wê keviran çawa rêz dikin?
Taşları nasıl dizecekler?
Wê Rast rêzbikin.
Doğru dizecekler.
Ew bi zorê gihîşte mala xwe.
O evine zarzor yetişti.
Çawa gihîşt malê?
Eve nasıl yetiştî?
Bizorê.
Zar zor
Kalo ji ber nexwaşiyê mir.
İhtiyar hastalıktan öldü.
Ji ber nexwaşiyê mir.
Hastalıktan öldü.
Ew deverûyû ket erdê.
O yüzükoyun yere düştü.
Çawa ket?
Nasıl düştü?
Deverûyî ket.
Yüzükoyun düştü.
Çawa xwe veşart?
Kendisini nasıl sakladı?
Bi lez û bez.
Alel acele.
– Gava çav li min ket bi lez û bez xwe veşart.
Beni görür görmez hızla kendisini sakladı.
– Dara qajê roj bi roj mezintir dibû.
Çam ağacı günden güne büyüyordu.
Bindest ji bo azadiyê têdikoşin.
Ezilenler Özgürlük için mücadele ediyorlar.
Ji bo çi tekoşînê didin?
Niçin mûcadele ediyorlar?
Ji bo azadiyê.
Özgürlük için.
Çawa mezindibû?
Nasıl büyüyordu?
Roj bi roj mezin dibû.
Günden güne büyüyordu.
Li vê qadê yeko yeko rêzbin!
Bu meydana birer birer dizilin.
Em çawa rêzbin?
Nasıl dizileceğiz?
Yeko yek.
Birer birer.
Ew çawa dikeniya?
Nasıl gülüyordu?
Li ber mirinê dikeniya.
Ölmek üzereyken gülüyordu.
Çawa nebêje?
Nasıl söylememeli?
Wisa nebêje.
Öyle söyleme.
Divê tu bi teqez bixwînî.
Sen mutlaka okumalısın.
Divê çawa bixwûne?
Nasıl okumalı?
Bi teqez bixwûne.
Mutlaka okumalı.
Helbet ezê birya te bikim.
Elbette senî özleyeceğim.
Ezê çawa biryê bikim?
Nasıl özleyeceğim?
Helbet.
Elbette.
Ez welatê xwe çawa hezdikim?
Ben ülkemi nasıl seviyorum?
Ji dil û can hezdikim.
Can-ı gönülden seviyorum.
Ji kerema xwe re wisa nebeje.
Lütfen öyle söyleme.
– Ew li ber mirinê jî dikeniya.
O, ölmek üzereyken bile güleyürdu.
– Ez ji welatê xwe ji dil û can hezdikim.
Ben ülkemî can-ı gönülden seviyorum.
Dikkat! Çawa: nasıl? Sözcüğü Bir soru zarfıdır. Örneğin: Çawayî? Nasılsın? Ezê çawa binivisînim? Nasıl yazacağım? Ew çawa birîndar bû? O nasıl yaralandı?
2. ZAMAN ZARFLARI – HOKERÊN DEMÊ
İş, oluş ve hareketlerin, yani tüm eylemsel faaliyetlerin ortaya çıktıkları veya süregeldikleri zamanları gösterirler.
Zaman zarfları, fiillere “ne zaman” sorusunu sorduğumuzda gerekli cevabı verirler.
sibe: sabah sala tê: gelecek yıl nîvro: öğle mêj ve: çoktan êvar: akşam biharê: baharda duh: dün havînê: yazın pêr: önceki gün payîzê: güzün bitir pêr: geçen gün zivistanê: kışın iro: bugün sibê: yarın dusipe: öbür gün sêspe: üçüncü gün ev ro: bugün îşev: bu gece paşê: sonra berê: eskiden
şev: gece şevadin: geçen gece nîvê şevê: gece yarısı paşîv: yatsı nuha: şimdi gavek din: biraz sonra
Örneğin:
Sibê, bivê-nevê em hev û du bibînin.
Yarın mutlaka götüşelim.
Kengî hev dibînin?
Ne zaman görüşülecek?
Sibê
yarın.
Em ê serê mehê bixebitin.
Biz ay başında çalışacağız.
Em kengî dixebitin?
Ne zaman çalışılacağız?
Serê mehê.
ay başında.
Min pêrar li zanîngehê dixwand.
İki yıl önce üniversitede okuyordum.
Min kingê dixwand?
Ne zaman okuyordum?
Pêrar
İki yıl önce
Mamostê we ji mêj ve hatiye.
Öğretmeniniz çoktan gelmiştir.
Ji kingê ve hatiye?
Ne zamandan beri gelmiş?
Ji mêj ve
Çoktan
Ez par ne li vê derê bûm.
Ben geçen yıl burada değildim.
Kingê li vê derê nebûm?
Ne zaman burada değildim?
Par
Geçen yıl
Bavo heya naha nehat.
Babam şimdiye kadar gelmedi.
Heya çi wextê nehat?
Ne zamana kadar gelmedi?
Heya naha
Şimdiye kadar
Dikkat! Kêngî, ‘Ne zaman’ bir soru zarfıdır.
3. YER VE YÖN ZARFLARI – HOKERÊN CİH Û LAYENÊ
Yön ve yeri belirten zarflara Yer ve Yön Zarfları denir. Faaliyetlerin yön ve yerlerini belirtirler. Ve:
Li kû?
Nerde?
Li kû derê?
Nerede?
Ji ku ve?
Nereden?
Ji kîjan cîhî de?
Hangi yerden?
Ji kîjan aliyî?
Hangi yönden gibi soruların sorulmasını sağlar.
Tu nebî nebî dikevî wê rêkê.
Sakın o yola la girmeyesin.
Nekeve li ku?
Nereye girmemeli?
Wê rêkê
o yola → yer belirtiyor.
Ez naha ji bervî ve we têm.
Şimdi size doğru geliyorum.
Ji bervî ku ve têm?
Nereye doğru geliyorum?
Ji bervî we
Size doğru → yön belirtiyor.
Bavê min ji bajêr hat.
Babam şehirden geldi.
Ji ku hat?
Nereden geldi?
Ji bajêr hat
şehirden geldi → yön belirtiyor
Ez ji Kurdistanê me.
Ben Kürdistanlıyım.
Ez ji ku me?
Nereliyim?
Ji Kurdistanê me.
Kürdistanlıyım → yer belirtiyor.
Şivan ji hewrazî dakete jêr.
Çoban yokuştan aşağıya indi.
Ji ku daket?
Nereden indi?
Li ku daket.
Nereye indi
Dakete jêr.
Aşağıya indi.→ yer belirtiyor.
Ji ku daket?
Nereden indi?
Ji hewrazî daket
Yokuştan indi.→ yön belirtiyor.
Min ev kelem li nav bîstan dît.
Ben bu kalemi yerde buldum.
Min li ku dît?
Buldum?
Li nav bîstan.
Bostanda → yer belirtiyor.
Ev rê diçe li Bexdayê.
Bu yol Bağdata gider.
Diçe kuderê?
Nereye gidiyor?
Li Bexdayê.
Bağdata → yön belirtiyor.
Kaniya xezalan li jêra gund e.
Gazeller çeşmesi köyün aşağısındadır.
Li ku derê ye
Nerededir?
Li biniya gund e.
Köyün aşağısındadır. → yer ve yön
Zêrên çil heramiyan di hundirê sandoqêda ne.
Kırk haramilerin altınları sandığın içindedirler.
Zêr di kuderê de ne?
Altınlar nerede?
Di hundirê sandoqê de ne.
Sandığın içindeler. → yer gösteriyor.
4. NİCELLİK/MÎKTAR ZARFLARI – HOKERÊN ÇENDAHİYÊ
Bu zarflar yapılan iş ve oluşun, hareketin miktarını, başka bir deyişle azlık-çokluk durumlarını belirtmeye yardımcı olurlar.
Bunlara sorulacak sorular şunlardır:
Çend?
Kaç?
Çiqas?
Ne kadar?
Bi çenda?
Kaça?
Miktar zarfları için örnekler:
pir: çok zaf: fazla hinek: az hindik: azıcık çend: ne kadar hew: tamam hepsi bes: yeter çendek: bir kaç carnan: bazen ewqas: bu kadar kêm: eksik zêde: ziyade tenê: yanlız carek: bir kez gelek: çok
Îro dîsa pir bedew î.
Bugün yine çok güzelsin.
Çiqasî bedew e?
Ne kadar güzeldir?
Pir bedew e.
Çok güzeldir.
Rojeke ecêb xwaş bû.
Acayip güzel bir gündü.
Rojeke çawa bû?
Nasıl bir gündü?
Ecêb xwaş bû.
Acayîp güzeldi.
Zarokekî zêde şîrin e.
Hayli tatlı bir çocuktur.
Çiqasî şîrîn e?
Ne kadar tatlıdır?
Zêde şîrîn e.
Ziyadesiyle tatlıdır.
Şagirta herî jîr Leyla ye.
En akıllı öğrenci Leyla dır.
Çiqasî jîr e?
Ne kadar akıllıdır?
Herî jîr e.
En çok akıllıdır.
Gelek mirov çûn konsêrê.
Birçok insan konsere gittiler.
Çiqas mirob çûn?
Ne kadar insan gitti?
Gelek mirov çûn.
Birçok insan gitti.
Ev tunêl pir teng e.
Bu tünel çok dardır.
Çiqasî teng e.
Ne kadar dar?
Pir teng e.
Çok dardır.
Çend bi çend serkeft?
Kaç kaç kazandı?
Sisê yek serkeft.
3-1 kazandı.
Çiqasî tiji ye?
Ne kadar doludur?
Sedî sed tijiye.
Yüzde yüz doludur.
Deboya benzînê sedî sed tijî ye.
Benzin deposu yüzde yüz doludur.
Hin mirovan alikariya me kirin.
Bazı adamlar bize yardım etti.
5. SORU ZARFLARI – HOKERÊN PIRSYARİYÊ
Fiilleri, ve oluşumları soru yoluyla belirten zarflara soru zarfları denir.
Örneğin:
Kürtçe Türkçe Kürtçe Türkçe
Çawa
Nasıl
Çima
Neden
Çi
Ne
Çî
Ne
Kengî
Ne zaman
Kengê
Ne zamana
Çi wext
Ne vakit
Çi demê
Ne zaman
Li kû
Nerde
Kû
Nerde
Bi kû ve
Nereye
Ji kû ve
Nereden
Çiqas
Ne kadar
Çend
Kaç
Wekî çi
Ne gibi
Bi çi
Kaça
Ma
Acaba
Ma qey
Sanki
Kî ye
Kimdir
Bo kê ye
Kime dir
Çi ye
nedir
Çî ye
Nedir
Gelo
Acaba
Aya
Acaba
Kîjanî
Hangisi
Kîjanê
Hangisi
Ji kû derê
Nereden
Bi kû derê ve
Nereye û hwd
Yukardaki örneklerden de anlaşıldığı gibi nasıl, niçin, neden, niye, ne, ne zaman, ne kadar vb. soru kelimeleri soru zarfları olarak ta kullanılır.
Soru sözcüğüne verilen cevaplar herhangi bir zarf türündeyse soru kelimesi de soru zarfı olur. Aksi durumda soru zamiridir.
Ji bo çi tu rûyê min nanyêrî?
Niçin yüzüme bakmıyorsun?
Li kudera min dinyêrî?
Nereme bakmıyorsun?
Rûyê min dinyêrî.
Yüzüme bakıyorsun.
Çima te bersiva têlefonê neda?
Neden telefona cevap vermedin?
Bersiv neda çi?
Neye cevap vermedi?
Bersiv neda têlefonê:
Telefona cevap vermedi.
Tu naha çi dikî barebar?
Sen şimdi niye zırlıyorsun.
Çi dike?
Ne yapıyor?
Dike zirezir.
O zırlıyor
“Ne?” soru sözcüğü ile sebep sorulduğunda soru zarfı, isim sorulduğunda ise soru zamiri olur.
Örneğin:
Çi dikî?
Ne napıyorsun? (isim soruluyor. soru zamiridir.)
Çima dikenî?
Niye gülüyorsun? (sebep soruluyor, soru zarfıdır.)
Çi ji te re bikirim?
Sana ne alayım?
Çi dipirse?
Ne soruyor?
Kirîna tıştekî dipirse.
Bir şeyin satın alınmasını soruyor. (Burada da isim soruyor. O halde soru zamiridir.)
DİĞER BAZI SORU ZARFLARI
Çire?
Neden?
Çire tu nehatî?
Sen neden gelmedin?
Ji çi re wisa dibêjî?
Neden böyle diyorsun?
Çima?
Niçin?
Wan çima wusa kir?
Onlar niçin öyle yaptı?
Tu çima dereng mayî?
Sen niçin geç kaldın?
Wê çima nexwand?
O neden okumadı?
Çawa?
Nasıl
Çawayî?
Nasılsın?
Tu çawa dizanî wisa bike.
Sen bildiğin gibi yap.
Çawa tê nivisandin?
Nasıl yazılır?
Ev kompîtêr çawa çêkirine?
Bu kompüteri nasıl yapmışlar.
Gelo, çawa dikarim herim Îstasyonê?
Acaba istasyona nasıl gidebilirim?
Ji bo çi?
Niçin ?
Ji bo çi tu nayê mala me?
Niçin evimize gelmiyorsun?
Te ji bo çi wisa got?
Sen niçin öyle dedin?
Ji bo çi ew dereng man?
Onlar niçin geç kaldılar?
Ji ber çi?
Neden?
Ji ber çi wisa qewi dolayı?
Neden dolayı öyle oldu?
Ji ber çi te bersiv neda?
Neden dolayı cevap vermedin?
Ji ber çi tu ji wî xeyîdiyî?
Neden dolayı ondan küsmüşsün?
Ji çi?
Neden?
Ev pirsgirêk ji çi dertê?
Bu sorun neden kaynaklanıyor?
Ev kilor ji çi çêbûye?
Bu pasta neden yapılmıştır?
Çiqas?
Ne kadar?
Bejna te çiqasî dirêje?
Boyun ne kadar uzundur?
Çiqas perê te hene?
Ne kadar paran var?
Çiyayê Herekolê çiqasî bilind e?
Herekol dağı ne kadar yüksektir?
Çi çaxî?
Ne zaman? (Bu terim daha çok sözlü ve yöresel düzeylerde söylenir.)
Tu çiçax hatî?
Sen ne zaman geldin?
Fîlim çiçaxî dest pê dike?
Filim ne zaman başlıyor?
Ev çax çi çax e?
Bu çağ hangi çağdır?
