Li gor belge û helbestên nivîskî ku destê me de mane helbesta kurdî bi Elî Herîrî destpê dibe û bi hatina Cizîrî û Xanî xurt dibe û heya îro li nav hemû dewerên kurdnişîn de didome. Dema em basa helbesta kilasîk dikin em ji alî şikl û sûretê helbestê ve li helbestê dinêrin û wate û derûniya helbestê ne pirr girîng e, yanî em tenê qala helbestên kevnar yên ku zêde olî û irfanî ne nakin û her helbesta ku taybetmendiyên helbesta kilasîk berçav bigire di nav mijara me de cih digire, niha wate dixwaze ol û irfan be, dixwaze evîn be, dixwaze mijarên nûjen û modern bin yan her mijareke din. Helbesta kilasîk gelek qalibên taybet bi xwe hene ku hinek ji wan zêdetir hatîne bikaranîn û zêdetir nasiyar in. berî em biçin ser qalibên helbesta kilasîk em ê bizanin ku helbesta kilasîk ji kîjan pêkhateyan pêk hatiye.
3.1. PÊKHATEYÊN HELBESTA KILASÎK
3.1.1. RÊZIK (MISRE’I)
Kurttirîn û piçûktirîn pêkhateya helbestê ye û bi tena serê xwe nikare were. Di helbesta kilasîk de du rêzik gel hev malikekê çêdikin. Dawiya her rêzika cot jî bi redîf yan qafiyeyê diqede.
Mînak: (Şêx Evdirehmanê Axtepî)
Pur hezîn im, dûridest im, xurbetê dil kir kebab (Rêzika yekem)
Dûr û mehcûr im ji yara nazika alîcenab (Rêzika duyem)
(Seydayê Tîrêj)
Bes e cilka xewê bavê, li te şerm e tu razabî (Rêzika yekem)
Bizane ku cîhan dewr e, divê her dem tu pê ra bî (Rêzika duyem)
3.1.2. MALIK (BEYT)
Kêmtirîn pêkhate ye ku dikare bi serê xwe helbest bête hesibandin û helbest dikare tenê yek malik jî bibe. Malikek ji du rêzikan pêk tê û çawahiya hatina qafiye û redîfê di dawiya malikan de qalibê helbestê diyar dike.
Mînak: (Melayê Cizîrî)
Îd e û her kes ji dîdara te lê pîroz e îd
Ez tenê mehrûmê dîdar im bi sed menzil beîd
(malika yekem)
Her seher dinhêrim ez cana bi ahan ra ji dil
Barek-el-barî bi îs’adin eleyha yewme îd
(malika duyem)
Dergehê lutfa te xanim ma li mehrûman vebî
Înne kelben basîten dehren zîra en bîl wesîd
(malika sêyem)
3.1.3. REDÎF
Bi peyvên hevwate û wekhev ku di dawiya malikan de tên redîf tê gotin. Hebûna redîfê di helbestê de ne îcbar e û bi heskirina helbestvan redîf dikare hebe yan nebe. Dema helbestekê de redîf hebe dibe peyvên pêş redîfê de tên hevqafiye bin, yanî redîf bê qafiye û bi tenê nikare were.
Mînak: (Ehmedê Xanî)
Serwa me bi zerzeng û hezar îşwe û meş hat
Aşiq kirin ehya li reqîban ku nexweş hat
Sunbul kemilandin gul û lale xemilandin
Reyhan şitilandin li roxan taze binefş hat
Ten der ve nebû qet nedida bexti guşadek
Rû da me şukur keibeyê talii ku du şeş hat
…
Di vê helbestê de peyva Hat wek redîf hatiye bikaranîn û her wek tê dîtin peyvên beriya wê hevnewa û hevqafiye ne.
3.1.4. QAFIYE
Bi peyvên hevnewa ku herî kêm du tîpên wan yên dawîyê weke hev bin û di dawiya malikan de tên qafiye tê gotin.
- Nîşanên pirjimariyê ku dawiya navdêran we dizeliqin nikarin weke qafiye bêne hesibandin. (Mînak sêvan û destan û berxan ne hevqafiye ne)
Mînak: (Tehsîn Doskî)
Cejn e û alem hemû rabûne keyf û xwoşiyê
Bes dilê jar û reben yê kevtiye bêhoşiyê
3.1.4. NEWA (Wezn / Kêş)
Çawahiya rêzbûna kîteyên kurt û dirêj û rîtm û awaza ku di her rêzika helbestê de heye newaya helbestê diyar dike û di helbesta kilasîk de newa û kêşa hemû rêzikên yek helbestê dibe mîna hev be. Mînak tewayî dîwana Mem û Zînê ser yek newayê hatiye hûnandin. Mijara Kêş û newaya helbesta kilasîk gelek berfireh e û em ê di beşek cida de li ser wê bisekinin.
Mînak: (Melayê Cizîrî)
Kesê mihnet dî û firqet, vexwarî cureya hicrê
ke, sê, mih, net, di, yû, fir, qet, ve, xwa, rî, cur, e, ya, hic, rê
-/// , -///, -///, -///
Girî wan tê bi halê min di vê hicran û cecrê da
Gi, rî, wan, tê, bi, ha, lê, min, di, vê, hic, ra, nû, zec, rê, da
-///, -///, -///, -///
3.2. QALIBÊN HELBESTA KILASÎK
Helbesta kilasîk di gelek şikl û qaliban de hatiye hûnandin lê hinek qalibên wê ji hemiyan zêdetir hatîne bikaranîn ku em ê li ser wan bisekinin û taybetmendiyên her yekê bidin nasandin.
3.2.1. MESNEWÎ
Mesnewî ew cur helbest e ku her malika wê qafiyeya serbixwe heye, yek ji qalibên herî kevnar e û taybet ji bo hemase, çîrok, destan û serbihorî û mijarên dirêj tê bikaranîn. Mînakên pirr zêde ji bo qaliba Mesnewî di nav helbesta kurdî de hene ji wan mirov dikare Mem û Zîn a Xanî, Seyfilmilûka Siyahpûş, Mewlûda Melayê Bateyî, Dîwana Mela Ehmedê Palo, Dîwana Şêx Eskerî û … nav bibe.
Çawahiya hatina qafiyeyê di qaliba Mesnewiyê de viha ye:
1) ————-a ————-a
2) ————-b ————-b
3) ————-c ————-c
…
Mînak: (Mela Ehmedê Palo)
WELAT
1)Welat tu kevtî bin destê neyara
Dikî feryad û qîrîn û hewara
2)Dibê tarîx bixwîne min bibîne
Ji nav pencê gur û ejder derîne
3)Gelek navdar û şîrîn û bideng e
Şepal û nazik û rengîn û şeng e
4)Cihê mêr û piling û kund û şêr e
Çiya û lat û derbend û zinêr e
5)Elat û xar û kendal û newal e
Bi vî rengî dizanim bêheval e
…
3.2.2. QESÎDE
Qesîde ew cur helbest e ku rêzika wê ya yekem di gel hemû rêzikên cot hevqafiye be û hejmara malikên wê ji pazdeh malikan zêdetir be. Mijara qesîdeyan di helbestên kilasîkên berê de zêde medh û sena, şîret û nesîhet, hîkmet û îrfan û … ye lê helbestvanên hevdem mijarên civakî û siyasî û … jî di qalibên qesîdeya de hûnandîne. Feqiyê Teyran gelek qesîde hûnandine û zêdeyî helbestvanên kilasîk kêm û zêde qesîde jî di nava helbestên xwe de hene.
Çawahiya hatina qafiyeyê di qaliba Qesîdeyê de viha ye:
1) ————-a ————-a
2) ————-* ————-a
3) ————-* ————-a
…
Mînak: (FETHÎ)
1)Di tewhîda xweda da ebd-i kemter
Dibêje nezmekê wek eqdê cewher
2)Qedîm e, xaliq e, mewla ye mewsûf
Bi ewsafê kemalê ey hunerwer
3)Ew e her heyy û heq tedbîr û teqdîr
Ji wan re destê qudret bûye rehber
4)Murîd e ew ji bo xeyran û şerran
We lakîn nîne razî ew ji bo şer
5)Sifatê wî ne eynî zatê wî ne
Ne xeyr in hem ji bona zatê ekber
…
62)Îlahî rehmeta te bo me meqsûd
Li Fethî re birêjî feyzê ji her der
63) Tehiyyet û selat û hem selaman
Li mewlayê me û hem cumle perwer
3.2.3. XEZEL
Xezel ew cur helbest e ku rêzika wê ya yekem di gel hemû rêzikên cot hevqafiye be û hejmara malikên wê herî kêm 5 û herî zêde 12 heya 17 malikan be. Pirrhejmartirîn qaliba helbesta kilasîka kurdî ye û ji her qalibî zêdetir hatiye bikaranîn. Mijara wê zêdetir evîn û îrfan e lê helbestvanên hevdem Xezelê ji bo hemû mijarên ciwakî bi kar tînin. Xezel qalibeke helbestê ye ku hem pirr tê heskirin û hem zêde tê jiberkirin. Em dikarin bibêjin Dîwana Melayê Cizîrî mizintirîn û menzûmeya Xezela kurdî bidin nasandin wekî din dehan helbestvanên mezinên xezelnivîsên kurd hene ku ji wan mirov dikare Xanî, Bateyî, Nalî, Mehwî, Wefayî, Hêmin, Palî, Fethî, Şêx Evdirehmanê Axtepî, Şêx Eskerî, Siyahpûş û … nav bibe.
Çawahiya hatina qafiyeyê di qaliba Xezelê de mîna qaliba Qesîdeyê û viha ye:
1) ————-a ————-a
2) ————-* ————-a
3) ————-* ————-a
…
Mînak: (Mela Eliyê Êrsî)
Ah ji derdê dilberê dîsa me dil bû parepar
Îftîraqa wê hebîbê ez kirim mehbûb û jar
Ez kirim dîwan û sewda zalimê kuştim bi can
Her wekî go me li dest da lew ji çogan tê ye nar
Derbê wan şitrî û nazan lew dibarin jê xedeng
Mîslê wan berq û biharan têne min dil ah û zar
Ey felek zalim felek dîsa te kul kir can û dil
Min dizanî xaîn û zalim tu yî hem bêweqar
Xem li min pirr bûn li dil rabû seher Ceyhûn û Nîl
Ah ji ber van derd û êşan qet nehin sebr û qerar
Derd û êşên ji curû’han kuştine rû’h û rewan
Re’hmekê carek li min ke ma heta kengê hewar
Xeml û arama girêde zulf û biskan tu bihon
Mawerê lê bireşîne were ‘en qerîbîn fî cewar
Eyneyê dane li ber xwe çeşmîyan tu kil bide
Here baxan gezmeyê ke j’pencerê tu were xwar
Baxçeyê yar tê xuyabit dê gul û çîçek vebin
Hem vewestin ji qîraet bulbil û şehlûl, sîqar
‘Îde û nawroz dibûrin li me bê hedd û qîyas
Dawet û sersal dihatin û diçûn sêsed hezar
Her kesek keyf û wîsalê hel dikit lê ez tinê
Jar û mehrûm û ser û rî û ceger tê da ye nar
‘Îd e û nawroz bibûrin cumle wîldan û perî
Tê hebin qet ez hesab nakim ewan îlla bi yar
Acîzen e‘ima teraqî fe-nqelib ya ze-l-zeka
Îsmehu fe-dxul hunake elîfen fe h’we-l-wîzar
3.2.4. MUSTEZAD
Peyva mustezadê bi wateya zêdebûyî ye û Helbesta Mustezad di şiklê xwe de wek Xezelê ye lê nîvrêzikek bi dawiya her rêzikê we zêde dibe û qafiyeya nîvrêzikê mîna rêzika pêşiya xwe ye.
Çawahiya hatina qafiyeyê di qaliba Mustezad de viha ye:
1) ————-a –a
————-a –a
2) ————-b –b
————-a –a
3) ————-c –c
————-a –a
Mînak: (Mele Eliyê Êrsî)
Ey naz û perî hora di Fîrdewsê çi pak î,
zêr î tu ne xak î
Bîllahî were derdê li dil belkî dewa kî,
yekcarê me şa kî
Zanî te kirin em li dinê şubhetê dînan,
meqtûlê birînan
Qesda te meger can bû li zulfan tu fîda kî,
yek car me fena kî
Xweş weqtê lîqayê ji sefayê meke qurban
bê elem û derdan
Dilber ku ji qetla me dixwazî xwe helal kî,
lazim tu wisa kî
Wellahî şeb û rojê me li dil da tu xîyal î,
bêsebr û mecal î
Ma dil te nihin daxê li qelbê me şîfa kî,
yan tê me çawa kî
Şer’ha ku me çêkirîye ji ahîn û ji derda
halê me ye tevda
Hetta mirinê ey Elî tu ah û nîda kî,
nabit xwe cida kî
3.2.5. MUSEMMET
Musemmet helbestek e ku ji çend riste û bendan pêk tê. Her riste dikare ji du heya zêdetir ji 10 malikan pêk were û qafiyeya hemû malikên her risteyê dibe mîna hev be lê qafiyeya risteyên cida ne mîna hev e. di dawiya her risteyê de jî malikek bi navê bend tê û qafiyeya hemû bendan jî wekî hev e.
Çawahiya hatina qafiyeyê di dawiya riste û bendên qaliba Musemmet de viha ye:
————-a ————-a
————-a ————-a
————-a ————-a
… (Riste)
————-a ————-b
(Bend)
————-c ————-c
————-c ————-c
————-c ————-c
… (Riste)
————-c ————-b
(Bend)
————-d ————-d
————-d ————-d
————-d ————-d
… (Riste)
————-d ————-b
(Bend)
Mînak: (Melayê Cizîrî)
Îro mi dî weqtê seher Ew dilbera sundus di ber
Dîsa di lebsê sor û zer Nûrek munezzeh bû beşer
Biskên siyah xalên di qer Reşkagulê zulf çûne ser
Eswed bû daˈim secde ber Min bestî ˈeqda muiteber
Xeflet bi sir da min nezer Mîran bi qetlê kir xeder
Tîr dane dil şahê Mecer Bêmurwe amanc kir ceger
Feryad û efxan sed keser Wesfan neşêm lê ev qeder
(Risteya yekem)
Zanim ko roj bû hate der Subhan ji şahê qudretê
(Benda yekem)
Subhan ji te şahê celal Hostayê pir qudret li bal
Xasa te dayî ev cemal Dêmê ji qudret xett û xal
Kifş bû di qewsê da hilal Vê ra mi dî bedra kemal
Lê bûn niqab çewgan û dal Wan yek bi mestî daye pal
Lê seyyirî bayê şimal Pêçane ser nûra zelal
Qet kes-i dîn ev reng misal Mutrib were weqt e û mecal
Zaza bi nayê ra binal Saqî werîn xemra helal
(Risteya duyem)
Carek ji ser dêmê vimal Zulfên li dora cebhetê
(Benda duyem)
Zulfên muˈenber kagulîn Biskên siyahreng sinbilîn
Ta ta bi dav dav fittilîn Çînçîn bi mestî silsilîn
Dayê nesîm têk meyyilîn Wê qest e xala filfilîn
Ebleq ji qudret xemmilîn Wê buxçeyê gul kemmilîn
Tê ˈendelîb û bilbilîn Roj hate birca sinbilîn
Xeflet me dî lew xeccilîn Mehrûm û mehcûr dilkul în
Mecrûhê tîrên qizil în Rehmê ke pir sohtîdil în
(Risteya sêyem)
Vê perdeyê carek hilîn Bavê niqaba zulmetê
(Benda sêyem)
3.2.6. ÇARÎN
Ji çar rêzikan pêk tê û rêzika sêyem gelek caran qafiye tineye. Mijara wê evîn, îrfan an felsefe ye.
Çawahiya hatina qafiyeyê di helbestên çarîn de viha ye:
————-a ————-a
————-* ————-a
Mînak: (Seyîd Celal Nizamî)
Şev hat û ez mam gel xeman
Bê hevdem û dil ber neman
Fikr û xeyalan nîne rê
Del bendiyê dav û deman
Cureyek ji çarînan jî heye ku jê re Dubeytî tê gotin ku ew jî eynî mîna çarînê bi çar rêzikan çêdibe û zêdetir di nava gundî û mirovên helbesthezên ne pispor de hatiye bikaranîn. Mînaka herî navdar bo vê helbestê Baba Tahirê Uryan e.
Mînak: (Baba Tahir)
Dilim ez derdê te daîm xemîn e
Be balîn xiştim û bester zemîn e
Hemîn cûr mim kê mû te dost dîrim
Zi her kêet dost dîre hal în e
Wek pêşiyê de me got gelek qalibên helbesta kilasîk hene lê hinek ji wan di nav helbestvanên kurd de kêmtir hatîne bikaranîn. Di dewamê de em ê bi kurtasî li ser hinek qalibên din jî bisekinin.
3.2.7. QÎTE
Herî kêm ji du malikan pêk tê û tenê rêzikên cot hevqafiye ne. mijara wê li ser yek tiştî ye û zêdetir exlaq û civak û şîret tê de tê berçav.
Çawahiya hatina qafiyeyê di qaliba qîteyê de viha ye:
————- ————-a
————- ————-a
————- ————-a
3.2.8. MUFRED (TEKBEYT)
Tenê yek malik e û durêzikên wê carna qafiye hene û carna nînin. Helbestvan hemû mebest û armanca xwe tenê di yek malikê de dibêje û zêdetir ji bo şîretên exlaqî tê bikaranîn.
Mînak: (Helbestvan: Nediyar)
Pirr bixwîne kêm bizane qur bi ser
Kêm bixwîne pirr bizane gul bi ser
Wate: Xwendina baş ev e ku xwîner bi başî tişta xwendî fêr bibe ne ku ger mirov rojê 1000 rûpelan bixwîne û çi tiştî jê fêr nebe kareke bêsemer e.
3.2.9. TERCÎI BEND
Helbestek e ku ji çend xezel an qesîdeyên hevnewa û hevwezn lê bi qafiyeyên cuda pêk tê û malikeke bi qafiyeya cuda di navbera hemû xezelan de tekrar dibe.
Çawahiya hatina qafiye û bendan di qaliba TERCÎI BEND de viha ye:
————-a ————-a
————-* ————-a
————-* ————-a
… (Xezela yekem)
————-b ————-b
(Bend)
————-c ————-c
————-* ————-c
————-* ————-c
… (Xezela duyem)
————-b ————-b
(Bend)
————-d ————-d
————-* ————-d
————-* ————-d
… (Xezela sêyem)
————-b ————-b
(Bend)
Mînak: (Melayê Cizîrî)
Enwera rengifirişte beşera horîsirişt
Ya ji miska Xetenê xal û xet û kagul û qişt
Ger xwe nîşan seqerê dit dikirit hor-i bihişt
Keˈbeya tê ne put ew putkede ye û dêr û kinişt
Ko nesîb da ji ezel heq ji me raˈişq-i newişt
Feyde nakin li me ism û ne tilism û ne nivişt
Zahirî da me ˈezabek we ko batin ve bihişt
Sohtinê daye hinavan û ceger têk-i birişt
Qesd-i weslê me bi can kir ko vedayîn û ne hişt
Dest nehilîn ji teleb ger me di rê çit ser û tişt
Pişt-i nadîn du hezar xencer û tîr û rim û xişt
Me serî daniye rê û bi Xwidê bestiye pişt
Ew e min rûh û heyat û ew e min qibleyê zat
Senema sur ji semed neyşekera leb ji nebat
Ehsene l-lah û tebarek ji sura wê senemê
Zeriya dêmidur û lebşekera ˈişweperî
Ya ji ser ta bi qedem têk-i ji ˈeybane berî
Ji sera perdeyê Lahût-i bi sed şêwe kirî
Bête ber ˈeynê şuhûdê di libasê beşerî
Haşi li-l-lah tu kesan dîbitin ev rengê zerî
Daye ber qend û nebatê ji du leˈlên şekerî
Bê tu, ya lebşeker î, ya tu nebata bi ter î
Ellah ellah çi tecella ye ji sirra qederî
Haciyan silsile bestîne li dora qemerî
Dor-i beytê ji Sefa têne semaya seherî
Bê muruwwet ko du mêran ji surê mey di serî
Ew nehêlin çîn tewafê we ziyaret hecerî
Zemzem û xulxule û ˈumre û ˈîd û ˈerefat
Senema sur ji semed neyşekera leb ji nebat
Ehsene l-lah û tebarek ji sura wê senemê
Min bi dil sûretê can dî ji butan ew bi tenê
Ew tinê serwa rewan dî ji zerîfên çimenê
Sosin û sinbil û gul çerx e li dora semenê
Xemriyan helqe û çîn dane ji miska Xetenê
Ser didin çeşmeyê heywan û bi zimzim direnê
Lê çi şîranî ye Ellah te ji wê kift û çenê
Ez dibêm bedr e bi dêm lê dikitin guft û kenê
Ya yeqîn roj e li şerqê we şefeq daye dinê
Xelitim Rûhê qudus hatiye nêv wê bedenê
Dikit ihyayê mewatan bi sur û reft û çunê
Te nehin bawer û îman nezerê dê û binê
Çi tecella ye bûyî qible melek rû didinê
Azerî ger bidiya hûr dikirin Lat û Menat
Senema sur ji semed neyşekera leb ji nebat
Ehsene l-lah û tebarek ji sura wê senemê
Nêrgiza mest û şirîn û gul û nisrîn e ji reng
Şeker û lûˈlûwê mensûr û bi dil ahen û seng
Me ji ber zerbê evînê bûye dil pêt û pereng
Lew me şeb ta bi seher nale ye wek muxnî û çeng
Da me sed reng-i ˈezabê we nehat der ji me deng
Hestiyan girtiye nasûr û mejî da heye jeng
Lew ne hişyar û xumar în me nexwarî mey û beng
Li me îro du kemandarê hebeş hatine ceng
Têne qetla me di destan du siyehqewsê ji Yeng
Direşînin me û tên me du hezar tîr û xedeng
Cegerê kun dikin û tê dibeyin mislê tifeng
Mislê wê kafir û zalim qe diyin kes di Fireng
Nazik û xob û şekerxende û şêrînherekat
Senema sur ji semed neyşekera leb ji nebat
Ehsene l-lah û tebarek ji sura wê senemê
3.2.10. TERKÎB BEND
Helbestek e ku ji çend xezel an qesîdeyên hevnewa û hevwezn lê bi qafiyeyên cuda pêk tê û malikek di navbera hemû xezelan de her car bi qafiyeyeke cuda tê. Tenê ferqa wê di gel tercîbend ev e ku di terkîb bendê de malika navbera xezelan de xweser e.
Çawahiya hatina qafiye û bendan di qaliba TERCÎI BEND de viha ye:
————-a ————-a
————-* ————-a
————-* ————-a
… (Xezela yekem)
————-h ————-h
(Benda yekem)
————-c ————-c
————-* ————-c
————-* ————-c
… (Xezela duyem)
————-t ————-t
(Benda duyem)
