Jiyana Şihabedînê Suhrewerdî

Şihabedînê Suhrewerdî (b. 1155, li Rojhilata Kurdistanê – m. 1191 Heleb, Sûrî) fîlozofê îslamê yê bi eslê xwe kurd e, damezrênerê fikrê îşraqîtiyê ye.^[1]

Jiyana wî

Di felsefeya rojhilata navîn ya li dû îslamê de fîlozofê herî bandordar e. Bi fikr û ramanên xwe rê li pêş piraniya fîlozofên misilman û gelek fîlozofên ewropayî vekiriye. Niha gava me felsefeya wî ji we re diyar kir, hûn ê bibînin ku birastî jî gelek fîlozofên dû wî ji ramanên wî kedî bûne. Navê felsefeya wî weka ekolekê tê binavkirin. Felsefeya îşraqî an jî îşraqiyyûn felsefeya Suhrewerdî ye. Ango Suhrewerdî avakarê felsefeya îşraqî ye.

Navê wî Yehyayê kurê Hebeşê Emîrek e. Kunya wî bi temamî wisa ye, Şêx Şîhabûddîn Ebû’l futûh Yehyayê kurê Hebeşê Emîrek Suhrewerdiyê Maqtûl e. Ji ber ku di zanyariyê de pêşketî û deriyê gelek zanînên di tarîtiyê de vekiriye kunya wî bûye Ebû’l Futûh, ango bavê yê ku deriyan vedike. Ji ber ku di dema xwe, di warê zanyariyê de hempayê wî tunebûye jê re gotine Şîhabûdîn, ango stêrka olê. Ji ber ku hatiye kuştin jî peyva maqtûl ango yê ku hatiye kuştin li navê wî zêde kirine. Lê ew herî zêde bi navê Suhrewerdî hatiye naskirin. Vî navê hanê jî ji warê xwe girtiye. Lewra bi eslê xwe ji Suhrewerd’a Îranê ye. Suhrewerd bajarokekî girêdayî Zencanêye, di nava Tebrîz û Tehranê de ye.

Suhrewerdî ji malbateke zana tê. Wekmînak apê wî zanyarê navdar Evdilqadirê Suhrewerdî ye. Bave wî qazî bû û ji ber ku derew lê hat kirin, dema Suhrewerdî hê şeş mehî bû hate daliqandin. Wekî din jî em dikarin navê yekî gelek navdar bidin ku dîsa ji malbata Suhrewerdî ye. Aqşemsedînê mamosteyê Fatîh Siltan Mehmed neviyê Suhrewerdî ye. Akşemseddîn lawê Hemzeyê kurê Suhrewerdî ye. Di derbarê jidayikbûna wî de dîrokên cuda tên nîşandan. Lê bi gelemperî di warê jidayikbûna wî de dîroka nava 1115 û 1191’ê tê dayîn.

Suhrewerdî bi navê felsefeya îşraqî (Ronahî) felsefeyeke nûh ava kiriye û em dikarin bi hêsanî bêjin him li ser fîlozofên Rojhilata navîn, him jî li ser fîlozofên ewrûpayî bandoreke mezin hildaye. Wekmînak Bergson, felsefeya xwe ya bi navê Instuisyonizm’ê ji ber Suhrewerdî hildaye û pêşva biriye. Çawa ku Suhrewerdî bandor daye fîlozofên dû xwe, wisa jî ji yên pêş xwe bandor girtiye. Herî zêde ji Zerdeşt û Mazdek bandor girtiye. Bingeha felsefeya Suhrewerdî li ser peyva ronahiyê ava dibe. Vê Zerdeşt girtiye û felesefeya xwe bi vê peyvê daye destpê kirin. Li gorî suhrewerdî meriv bi arava hiş û ramanê nikare bigihîje rastiyê. Ji bo bidestxistina zanîna berastîn pêjn û sirûş (îlham) divê. Mirov encax bi arava pêjn û sirûşê rastiyê kifş dike.

Ehlê kifşê heçî dilê xwe pak bigire dê bêtir ji alema wateyê nêsîbî xwe bigire û bi vî rengî dê bigihîje ronahiyê. Suhrewerdî ronahiyê weka cewhera rastiyê dipejirîne. Li gorî wî em bi arava ronahiyê digihîjin heqîqetê. Weka kum e li jor jî hanî ziman, li gorî Suhrewerdî hiş û aqilê mirovan nikare wan bigihîne rastiyê. Ji bo têgihaştina rastiyê divê mirov çirûskekê di kûrahiya hundirê xwe de bibînên û bi wê çirûskê bigihîjin heqîqetê.

Suhrewerdî baweriyê bi cudatiya nav laş û giyanê tîne. Li gorî wî laş tarîtiyê, giyan jî ronahiyê sembolîze dike. Giyan bi me’newiyatê pêş dikeve. Divê laş jî bi rojî û bêxewiyê were sistkirin ku giyan azad bibe û bi cîhana me’newî re têkeve têkiliyê.

Suhrewerdî ramana pêjnî û ya rasyonel haniye ba hev. Li gorî wî zanîna rasyonel girînge lê bi serê xwe nikare bigihîje kûrahiya heyînê. Lewra heyîn ji zanînên me yên tixubdar gelek mezintir e. Ji ber vê yekê zanîna ku hişê meriv negihîjê encax bi arava pêjnê meriv karibe bigihîjê.

Em dikarin niha dûr û dirêj li ser felsefeya Suhrewerdî rawestin. Lewra Suhrewerdî li dû xwe gelek berhem hiştine. Hema em bi kurtasî ji van berheman çend heban li vir bînin ziman jî dê mijar gelek dirêj be. Ji bo vê yekê em ê niha tenê ji berhemên ku nivîsîne çend heban li jêr diyar bikin û nivîsa xwe li vir biqedînin. Heke hûn bixwazin di derbarê vî fîlozofê mezin de bibin xwedî agahî hûn ê karibin bi hêsanî xwe bigihînin çavkaniyan. Ez hêvî dikim ku ev nivîs dê bibe sedema qedirdayîna vî fîlozofê kurd ê navdar.

Suhrewerdî di jiyana xwe ya watedar de sed û du berhem nivîsî ye. Ji van sed û du berheman bîst û çar heb wendayî ne. Niha ez ê li jêr navê çend berhemên wî binivîsim. Ev berhem bi serê xwe dê mezinahiya Suhrewerdî nîşanê me bide. ^[2]

Berhemên wî

• Hîkmet’ûl Îşraq
• Pertew Name
• Heyakîlun Nûr
• Elwahulî Îmadiyye
• El-Waridat wel Teqsîdat (Ev pirtûk li ser dua û zikiran e.

Çavkanî